Emigranci spod Araratu

W wyniku rozbiorów tereny zamieszkane przez Ormian polskich znalazły się w zaborze rosyjskim i austriackim. W obu tych zaborach losy osadników ormiańskich potoczyły się inaczej. Ci, którzy znaleźli się w Rosji, szybko ulegli wynarodowieniu. Ich parafie bowiem, odcięte od metropolii lwowskiej, ulegały likwidacji. Z kolei w zaborze austriackim struktury obrządku przetrwały, choć liczba parafii została zmniejszona z 18 do 8. Archidiecezję ormiańsko-katolicką we Lwowie od całkowitej likwidacji uratowała działalność dwóch arcybiskupów Izaaka Mikołaja Isakowicza (18241901) i Józefa Teodorowicza (18651938).

Ten ostatni, pełniąc funkcje posła i senatora (działał w szeregach Narodowej Demokracji), zapisał się złotymi głoskami w polskiej historii, broniąc polskości Lwowa i optując za przyłączeniem Górnego Śląska do Macierzy. Był też wybitnym działaczem społecznym i pisarzem religijnym. Słynął z patriotycznych kazań. Pochowany został na Cmentarzu Orląt Lwowskich. W czasie niszczenia nekropolii jego ciało zostało ukryte. W ostatnich latach wierni bezskutecznie starają się o powrót doczesnych szczątków arcybiskupa na należne mu miejsce. Niestety, sprzeciwiają się temu nacjonaliści ukraińscy, którzy nie mogą darować zmarłemu jego propolskiej postawy. Skutkiem tego Teodorowicz jest dziś jedynym arcybiskupem katolickim w Europie, któremu ze względów politycznych nadal odmawia się prawa do własnego grobu.

Współczesność Ormian polskich

Po śmierci abp. Teodorowicza nowym ordynariuszem miał zostać ks. infułat Dionizy Kajetanowicz. Niestety, wybuch wojny uniemożliwił konsekrację. W czasie okupacji ks. Kajetanowicz kierował archidiecezją jako administrator. Za pomoc udzielaną Żydom był więziony przez Niemców. W 1944 r. znów został aresztowany, tym razem przez Rosjan, którzy za wierność Polsce i Rzymowi skazali go na 10 lat łagrów. Z tych samych powodów aresztowano też kilku innych księży ormiańskich. Kajetanowicz tuż przed ukończeniem kary został zgładzony w 1954 r. w łagrze Abież na Kołymie. Przez wiernych jest uważany za męczennika za wiarę.

Ze względu na ludobójstwo dokonywane przez Ukraińską Powstańczą Armię (w 1944 r. wymordowała ona wielu Ormian w Kutach) większość księży ormiańsko-katolickich musiała emigrować na polskie Ziemie Zachodnie. Emigracja ta, nazywana przez władze państwowe repatriacją, objęła także 99% wiernych. Na terenie archidiecezji pozostała tylko jeden kapłan ormiański, ks. Samuel Manugiewicz, pełniący przed wojną zaszczytną funkcję senatora II Rzeczpospolitej. Zmarł w 1956 r.

Po 1945 r. zamknięto lub zburzono wszystkie kościoły ormiańskie, na magazyn zamieniono katedrę we Lwowie. Bezpowrotnie przepadło wyposażenie świątyń oraz część archiwaliów. Tylko pewne przedmioty kultu wierni ocalili od zniszczenia, wywożąc je do Polski. Po 1991 r. struktury archidiecezji ormiańsko-katolickiej we Lwowie nie zostały odtworzone. Nie ma tam też ani jednego kapłana tego obrządku. Od 1993 r. istnieje wprawdzie w Giumri w Armenii arcybiskupstwo ormiańsko-katolickie, którego jurysdykcja rozciąga się na Ormian-katolików w Europie Wschodniej, ale w przypadku Ukrainy jest to zwierzchnictwo nominalne.

Ocalałe kościoły ormiańskie przywrócono po 1991 r. do kultu, ale jako cerkwie. Wśród nich znalazł się kościół w Stanisławowie, który przekształcony został w katedrę prawosławną. Inne, jak np. w Łyścu, przejęła parafia rzymskokatolicka. Katedrę lwowską przejął Apostolski Kościół Ormiański, który uczynił ją katedrą własnej archidiecezji. Świątynię tę 25 czerwca 2001 r. odwiedził Ojciec Święty Jan Paweł II. Co do Polski, to Kongregacja Kościołów Wschodnich mianowała w 1957 r. ordynariuszem wiernych obrządku ormiańsko-katolickiego w Polsce prymasa Stefana Wyszyńskiego, a po jego śmierci prymasa Józefa Glempa. W latach 19851992 jego wikariuszem ds. obrządku był śp. ks. prałat Kazimierz Filipiak z Gdańska. W 2007 r. zwierzchnikiem obrządku został arcybiskup warszawski Kazimierz Nycz.