Emigranci spod Araratu

Emigranci spod Araratu założyli swoje kolonie, mające własne samorządy i parafię, na Pokuciu, czyli na pograniczu polskomołdawskim (Stanisławów, Tyśmienica, Łysiec, Obertyn, Śniatyn, Horodenka i Kuty), na Podolu (Mohylów n. Dniestrem, Bałta, Raszków) oraz na Tarnopolszczyźnie (Brody, Jazłowiec, Złoczów). W ten sposób wzdłuż Dniestru i jego dopływów powstała zwarta sieć kolonii, łącząca polskie Kresy Wschodnie z Mołdawią, Krymem i Turcją, co miało podstawowe znaczenie dla ówczesnego handlu.

Skupiska Ormian istniały również w Brzeżanach, Brodach, Złoczowie i Jazłowcu oraz na lewym brzegu Bugu, w tym m.in. w Zamościu, Lublinie, Kazimierzu Dolnym i Jarosławiu. Zajmowali się oni handlem ze Wschodem, który w XVII i XVIII w. skupił się prawie wyłącznie w ich rękach. Dzięki nim właśnie zaczęto sprowadzać do naszego kraju wyroby orientalne, począwszy od broni i kobierców, a na pieprzu i cynamonie skończywszy.

Część emigrantów ormiańskich trudniła się również bankierstwem, złotnictwem i kobiernictwem. Niektórzy Ormianie oferowali swe usługi jako pośrednicy w sprawach wykupu chrześcijan z niewoli tureckiej czy tatarskiej, a także jako tłumacze w dyplomacji królewskiej. Wielu Ormian za swoje zasługi dla państwa otrzymało nobilitacje szlacheckie, stając się właścicielami ziemskimi.

Przełomowym wydarzeniem w życiu Ormian polskich była unia kościelna, która w XVII w. zawarta została z Kościołem katolickim. Oficjalnie potwierdził ją w 1635 r. papież Urban VIII. W jej wyniku Kościół ormiański w Rzeczpospolitej uznał prymat papieża i przyjął katolicką interpretację natury Chrystusa, zachowując jednak własny obrządek. Diecezja ormiańska we Lwowie została podniesiona do rangi arcybiskupstwa. W wyniku tego gród nad Pełtwią stał się jedynym miastem w Europie, w którym były trzy arcybiskupstwa i trzy katedry należące do trzech różnych obrządków katolickich.

W wyniku unii zniesione zostały bariery wyznaniowe, co spowodowało jeszcze większe zaangażowanie się Ormian w życie społeczne i kulturalne kraju. Przykładem mogą być wybitne postacie, których imiona trwale zapisały się na kartach historii i kultury polskiej. Należy tutaj wymienić: poetę Szymona Szymonowicza, współzałożyciela Komisji Edukacji Narodowej ks. Grzegorza Piramowicza, ks. Karola Antoniewicza, autora wielu pieśni religijnych, a także hierarchów rzymskokatolickich, wywodzących się z rodzin ormiańskich: Franciszka Zachariasiewicza, biskupa tarnowskiego i przemyskiego, Grzegorza Zachariasiewicza, sufragana gnieźnieńskiego, Mikołaja Manugiewicza, sufragana warszawskiego.

Od czasów unii datuje się masowa polonizacja społeczności ormiańskiej. Przyczyniło się do tego również zniesienie przez zaborców pod koniec XVIII w. odrębnego samorządu. Zmiany nastąpiły też we Kościele ormiańsko-katolickim, w którym, w przeciwieństwie do greckokatolickiego, wprowadzono celibat duchownych (w 1691 r.) i kalendarz gregoriański (w 1784 r.).

Zmieniła się również świadomość narodowa samych Ormian, którzy zaczynają się określać jako Ormianie polscy, uważając Polskę za swoją drugą ojczyznę i nie szczędząc jej trudu i wysiłku. Przed całkowitą polonizacją uratowała ich jedynie odrębność obrządkowa. Parafie były bowiem dla nich nie tylko centrami religijnymi, ale także narodowymi i kulturalnymi. Tak więc, dopóty w danej miejscowości istniał kościół ormiański, dopóki Ormianie mieli poczucie swej odrębności. Gdy parafia ulegała kasacji, rozpływali się oni w morzu innych narodowości.

Od czasu wojny posługa duszpasterska wśród Ormian-katolików koncentrowała się głównie wokół Gdańska, Krakowa i Gliwic, a więc wokół tych miastach, w których osiedli księża ormiańscy z Kresów. Duchowni ci zaczęli dojeżdżać do Wrocławia, Oławy, Warszawy, Rzeszowa i Łodzi, odprawiając mszę św. i udzielając sakramentów w swoim obrządku. Dzięki ich posłudze, sprawowanej w trudnej warunkach, obrządek ten ocalał. W 1945 r. powołano ormiańską parafię personalną w Gliwicach, która przejęła kościół p.w. Świętej Trójcy. W 1989 r. odbyła się koronacja znajdującego się w tej świątyni cudownego obrazu Matki Bożej Ormiańskiej z Łyśca. W 1999 r. została powołana parafia personalna w Gdańsku, istniejąca przy kościele Świętych Piotra i Pawła. W świątyni tej znajduje się obraz Matki Bożej Łaskawej, pochodzący z kościoła ormiańskiego w Stanisławowie. Obraz ten jeszcze w 1937 r. koronował abp Józef Teodorowicz.