Wobec przeszłości

Ów niepisany, ale praktykowany model niemiecki zakłada więc, że historyk lub zespół historyków prowadzi badania archiwalne – w sposób swobodny, bez żadnych nacisków. Zarazem zleceniodawca nie jest zobowiązany do bezkrytycznego zaakceptowania wniosków historyka; może się zresztą okazać (przykładem niedawna burzliwa debata wokół raportu o brunatnym uwikłaniu niemieckiego MSZ-u), że różne osoby związane ze zleceniodawcą (w tym przypadku: berlińskim MSZ) będą mieć różne opinie. Ale, niezależnie od tego, efekty badań historycznych są upubliczniane (zwykle w postaci książki) – aby pokazać fakty oraz ich interpretacje, i aby mogła wokół nich toczyć się otwarta, publiczna dyskusja.

Takie były intencje kilku osób – byłem w tym gronie – które jesienią 2007 r. zapytały Romana Graczyka, czy podjąłby się zbadania, co na temat „Tygodnika” zawiera dawne archiwum SB oraz co z tego wynika.

Teczki i ludzie

Na marginesie odnotujmy rzecz dotyczącą kwestii technicznych, takich jak sfinansowanie pracy mającej potrwać przecież kilka lat: tak się dobrze złożyło, iż wtedy, w roku 2007, IPN planował szerszy projekt badawczy na temat inwigilacji przez SB różnych redakcji i Roman Graczyk mógł zostać zatrudniony przez Instytut (co kwestię finansowania badań rozwiązywało także w tym sensie, że nikt nie może dziś sformułować zarzutu, który pojawiłby się zapewne, gdyby jego pracę finansował sam „Tygodnik”). Ostatecznie z tego większego projektu ostał się chyba tylko temat inwigilacji „TP” (przynajmniej nic nie wiadomo publicznie o tym, aby podobną kwerendę podjęły inne redakcje pism istniejących przed 1989 r.).

A dlaczego właśnie Graczyk? Nieco wcześniej, w styczniu 2007 r., ukazała się w wydawnictwie Znak jego książka „Tropem SB. Jak czytać teczki”. Zamysłem Graczyka, jak wtedy tłumaczył, było „napisanie miniprzewodnika po archiwum IPN”. Skoncentrował się na inwigilacji przez SB w początkach lat 60. krakowskiej inteligencji katolickiej; opisał przypadki czterech osób z tego środowiska: zastępcy dyrektora Znaku, redaktora technicznego, członka zarządu KIK-u i kierowcy „TP”. Wszystkich czterech SB „podchodziła” z propozycją współpracy, z różnym skutkiem.

W książce tej – generalnie dobrze przyjętej przez ludzi z szeroko rozumianych środowisk „Tygodnika” i Znaku (dziś są to już – od ponad 8 lat – dwie osobne firmy, złączone jedynie wspólną historią; „Tygodnik” nie ma żadnego wpływu na to, jakie książki Znak wydaje) – Graczyk pokazał, że fakt zarejestrowania kogoś w roli TW może być punktem wyjścia do poszukiwań i stawiania pytań: dlaczego? co się za tym kryje? Sformułował też własny styl badawczy, który streścić można tak: to, w jakim charakterze ktoś był zarejestrowany przez SB (kandydat na TW, TW, kontakt operacyjny), to jedno; drugie, ważniejsze jest ustalenie, co faktycznie ten ktoś robił – dopiero wtedy można ocenić charakter jego kontaktów.

Atutem Romana Graczyka było i to, że przez osiem lat pracował w „Tygodniku” (1982-90), poznał specyficzną „socjologię”, klimat miejsca, realia tamtego czasu. A także poznał osobiście większość ludzi z krakowskiego środowiska „Tygodnika” i Znaku.

To ostatnie było atutem – ale, dla Graczyka, także obciążeniem. Również dlatego jestem mu wdzięczny, iż podjął w ogóle ten temat. Wiem, że pracując nad książką i podejmując próby rozmów z ludźmi, których miała dotyczyć, był pod coraz większą presją – wynikającą także z faktu, iż postacie, o których pisał, odegrały w jego życiu istotną rolę. Jak Pszon, jego, jak pisze, „guru”.

Ale jest tu coś jeszcze, obciążenie jeszcze jednej, szczególnej natury: ludzie żyjący to dziś osoby starsze. Zapewne spotykając się z nimi, Graczyk musiał zadawać sobie pytanie: jak oni to przeżyją? Mogę sobie to wyobrazić, gdyż doświadczyłem tego przy okazji sprawy księdza Malińskiego: będąc przekonanym, że trzeba ją wiarygodnie wyjaśnić, zadawałem sobie właśnie pytanie: czy go to, mówiąc otwarcie, nie zabije? I modliłem się, aby tak się nie stało.

„Tygodnik” i (własna) przeszłość

W środowiskach niechętnych „Tygodnikowi Powszechnemu” można usłyszeć opinię, że „święte krowy” z Krakowa uciekają od własnej przeszłości, boją się jej, próbują zamieść pod dywan itd. Dla tych, którzy tak twierdzą, jest to oczywista oczywistość, niewymagająca dowodów.

Tymczasem rzecz wygląda zgoła inaczej.