Teologia o tym, kim chce być człowiek

Dla ludzi wierzących religijność jest najpewniejszą z wypracowanych we wszystkich kulturach i społeczeństwach drogą duchowej ekspresji i rozwoju duchowego. Religie uzupełniają obraz świata o elementy, których nie poznała dotąd nauka, przynoszą pociechę w chorobie i samotności. Dostarczają uniwersalnego poczucia sensu poprzez ukazanie drogi, która zmierza do nieskończonego i doskonałego Boga. Człowiek, gdy dotrze na szczyt, często odczuwa pustkę. Czuje, że jego trud nie przyniósł mu szczęścia. Ci, którzy mają największe sukcesy, zaczynają dostrzegać tę pustkę i wówczas otwierają się na coś więcej. Człowiek widząc, że jest niedoskonały, poszukuje sensu życia i często religia pomaga mu w tym odpowiadając na pytania, na które w nauce nie ma odpowiedzi.

Trudno jest podać ścisłą definicję pojęcia duchowości, właściwie jest to niemożliwe, ponieważ ze swej natury duchowość jest bezpośrednio nieuchwytna. Rozwijając się duchowo, w coraz większym stopniu stajemy się ludźmi. Jest to możliwe dzięki własnym wysiłkom, kiedy wykraczamy poza swoje ja i jego ograniczenia, ale również dzięki kulturowemu dziedzictwu naszej zbiorowości czy wręcz całej ludzkości. W tym sensie „duchowość” jest czymś rozwojowym, czymś, nad czym pracujemy od czasów narodzin aż po naturalną śmierć. Bogactwo i wielopłaszczyznowość osoby ludzkiej można odkryć i zinterpretować w kontekście „innego” i „innych”, zatem dopiero wymiar społeczny pozwala zrozumieć tożsamość człowieka.

Jan Paweł II w Centesimus annus, odnosząc się do myśli Leona XIII z Rerum novarum wskazał na fakt, iż „myślą przewodnią encykliki i w ogóle całej Nauki Społecznej Kościoła, jest poprawna koncepcja osoby ludzkiej, jej niepowtarzalnej wartości” (CA 11). Papież stwierdził, iż Bóg stworzył człowieka nie jako środek do jakiegoś celu, ale po to, aby człowiek był celem samym w sobie. Zauważył także, iż godność ludzka jest przede wszystkim czymś wrodzonym, stanowiąc fundament wszelkich ludzkich praw.

J.F. Mazurek wskazuje na dwa rodzaje rozumienia godności człowieka. Ujęcie pierwsze, to tzw. godność osobowościowa, rozumiana jako doskonałość ukształtowana przez autokreatywność oraz przez aktywność skierowaną ku innym. Może być ona zdobywana, ale może być również utracona przez złe postępowanie. Rozumienie drugie to godność jako wartość ontyczna, wrodzona, niezbywalna^[14]. A. Rodziński powie: „godność ludzka, to po prostu sama osoba, jako wartość”[15].

Z zagadnieniem ludzkiej godności wiążą się bezpośrednio idee i doktryny praw człowieka. Godność zakorzeniona w osobie ludzkiej jest równocześnie sprawdzianem sprawiedliwości i zasadności praw człowieka. Jeśli nie będą one oparte na niej, zawsze będą niesprawiedliwe i utracą swoją moc wiążącą^[16].

Człowiek jest osobą. Cóż to znaczy? Etymologicznie termin persona czy prosopon przeszedł długą drogę od oznaczenia maski, którą wkładał grecki aktor, po słynną definicję Boeciusza: „persona est individua rationalis naturae”. Św. Tomasz nazywa człowieka „koroną wszystkich stworzeń” oraz stwierdza, że indywidualność jest niewyrażalna, akcentuje inność człowieka i jego przekraczalność wobec świata przyrody oraz złożenie w człowieku zarówno cielesności, jak i duchowości. „Człowiek jest jednością, jako byt najdoskonalszy w świecie, wśród bytów złożonych z materii i zasady konstytuującej, czyli formy. Jest więc człowiek całością nierozerwalną materii i ducha”^[17].

Wymieniając na jednej płaszczyźnie: cielesność, zwierzęcość, wegetatywność, zmysłowość, ograniczoność myślimy o człowieku jako o mikrokosmosie złączonym ze światem przyrody ożywionej; musimy jednak zaraz wymienić: rozumność, świadomość, jaźń, „ja”, wolność, przekraczalność, transgresyjność, a nawet transcendencję człowieka. Szczególne to złączenie, skoro można powiedzieć, że ludzka transcendentność jest dostrzegalna tylko wtedy, kiedy istnieje cieleśnie^[18].

Reflektując osobę ludzką można stwierdzić, iż może być ona rozpatrywana w aspekcie ontologicznym. Można przyjąć tutaj określenie, iż jest ona samodzielną w istnieniu substancją całości cielesno-duchowej natury i stanowi podmiot działania rozumnego i wolnego, jak też może odkrywać swoją odrębność (samotność), dystansować się od świata, podejmować decyzje i brać za nie odpowiedzialność. Osoba w znaczeniu psychologicznym to świadomy siebie i swojej potencjalności podmiot aktów i dyspozycji psychicznych. Dopiero te dwa elementy tworzą przesłanki pod rozumienie osoby w znaczeniu etycznym. Jest to podmiot zdolny do udoskonalenia samego siebie, a zatem uczestnictwa zarówno w Prawdzie, jak i w Dobru, rozumianego jako partycypacja w Absolucie. Właśnie dlatego V. Possenti stwierdza, iż „metafizyki osoby wybierają z dwóch możliwych definicji człowieka – z których pierwsza określa go na podstawie relacji do Bytu i Prawdy, druga zaś na podstawie jego więzi ze światem”^[19].

Człowiek zatem jako osoba i osobowość oznacza: autonomię, niezależność, wolność i odpowiedzialność, świadomość moralną, samotność, a także świadomość, że pochodzi od kogoś innego^[20].

Złożenie pierwiastka duchowego i cielesnego, samotności i uspołecznienia powodują, iż człowiek jawi się jako istota graniczna. Zdania biblijne: „źle jest człowiekowi samemu”, poetyckie: „nikt nie jest samotną wyspą” oraz filozoficzne, iż człowiek jest „zwierzęciem społecznym” wytyczają przestrzeń życia społecznego człowieka. Najistotniejsze jest to, iż samodzielność i samoistność istnienia człowieka powoduje, że społeczeństwo jest jedynie akcydentalnym połączeniem osób^[21].