Grzegorz z Nyssy (3)

Ludziom, którzy mocno zabrnęli w zło, także po śmierci nie jest łatwo oderwać się od zła, które jest z nimi „zrośnięte”. Dusza jest jednak przyciągana przez dobro (Boga) i zło „przyrośnięte” do duszy musi zostać wyrwane, usunięte siłą; jest to proces dla duszy bolesny i przydający jej niezmiernych cierpień. Im bardziej człowiek odszedł od dobra, tym większa musi być użyta siła do wyrwania „przyrośniętego” zła, tym większy ból duszy grzesznika. W taki sposób rozumiał Grzegorz z Nyssy męczarnie i kary pośmiertne, nie ma tu wyraźnej różnicy między tym, co określa się czyśćcem i piekłem. Podkreślał on przy tym prymat Bożego miłosierdzia nad Bożą sprawiedliwością, ufał, iż Bóg nie chce karać, ale zbawiać. Dlatego zbawiony będzie cały kosmos, włącznie z aniołami upadłymi. Zawarte w nich zło będzie tak długo „wysysane”, aż zniknie zupełnie, a aniołowie powrócą do stanu pierwotnego dobra. Nawet wszakże powróciwszy do stanu pierwotnego wszystkie istoty duchowe i duchowo-cielesne będą pozostawały w ciągłym ruchu i uczestniczyły w dalszym niekończącym się procesie doskonalenia, Bóg bowiem jest nieskończony jako dobro.

Nauka pełna paradoksów

Grzegorzowa nauka o apokatastazie zawiera wiele paradoksów i wewnętrznych niekonsekwencji, o których piszą dokładniej Jean Daniélou (L’Apocatastase chez Saint Grégoire de Nysse, „Rechersches de Science Religieuse”, nr 30 (1940), s. 328-347), Marta Przyszychowska (Zagadka nauki Grzegorza z Nyssy o apokatastazie, „Collectanea Theologica”, nr 4 (2004), s. 59-74) czy Wojciech Szczerba („A Bóg będzie wszystkim we wszystkim…”). Być może będąc głęboko przekonanym o słuszności koncepcji apokatastazy, chciał pozostać wiernym ortodoksji, nawet za cenę wewnętrznych niekonsekwencji swoich pism. Generalnie skądinąd nauczanie grzegorzowe – jak trafnie pisze Elżbieta Kotkowska – „zadziwia wewnętrzną logiką i mądrością płynącą z poznania wszechświata i samego siebie” (E. Kotkowska, Pomyśleć świat jako całość…, s. 183).

Wczesnochrześcijańska koncepcja apokatastazy została oficjalnie potępiona na II Soborze Konstantynopolitańskim w roku 553: „Jeśli ktoś wyznaje (…) potworną apokatastazę, niech będzie wyklęty. (…) Jeśli ktoś twierdzi, że istnienie umysłów będzie takie samo jak poprzednio, gdy jeszcze nie spadły w dół, tak że początek będzie identyczny z końcem, a koniec będzie miarą początku, niech będzie wyklęty” (cyt za: W. Szczerba, „A Bóg będzie wszystkim we wszystkim..”, s. 8). Mimo tak radykalnego postawienia sprawy, idea apokatastazy wracała w dziejach myśli chrześcijańskiej wielokrotnie i żywa jest współcześnie, o czym świadczą prace Bartha, Balthasara, najwybitniejszych myślicieli prawosławia (Bułgakow, Bierdiajew, Łosski, Ewdokimow), a na gruncie polskim o. Hryniewicza. 

„Zło nie będzie istniało”

Grzegorz z Nyssy to oryginalny i wybitny filozof-samouk, doskonale obeznany w pismach Platona oraz neoplatoników (Plotyna, Porfiriusza i Jamblicha), w rozważaniach teologicznych nawiązywał do Filona, Klemensa Aleksandryjskiego, a przede wszystkim Orygenesa.

Wniósł bardzo poważny wkład do zbudowania dogmatu i nauki o Trójcy Świętej, ogromy jest jego udział w budowaniu zrębów antropologii chrześcijańskiej: ludzkość znajduje się w centrum procesu stworzenia. Jego największym osiągnięciem jest rozróżnienie pojęć substancja i hipostaza, które umiejętnie i na trwale wprowadził do chrześcijańskiej refleksji filozoficznej. Bóg jako taki jest niepoznawalny, poznajemy go w jego działaniach (energeiai) – ta myśl bardzo często przewija się u Grzegorza. Zło jest poza Bogiem, bowiem jest ono czymś, co istnieje poza dobrem. Zło istnieje wyłącznie poprzez nasze oddalenie się od dobra. Kiedy jednak tylko nasza wolna wola ponownie skieruje się ku dobru (Bogu), zło nie istniejąc w nas, w ogóle już nie będzie istniało: „zło nie istnieje bowiem samo w sobie poza naszym wolnym wyborem” (Homilie do Eklezjastesa…, s. 82-83).

W swych dziełach egzegetycznych (np. Życie Mojżesza), Grzegorz często budował alegorię mistycznej drogi do Boga. Według niego w doskonaleniu duszy pomaga zestaw ćwiczeń duchowych (askesis), które prowadzą do oczyszczenia i opanowania namiętności, do wyciszenia i uwolnienia się od wszelkiego zła. Grzegorza należy uznać za twórcę specyficznej chrześcijańskiej mistyki greckiej, którą on sam nazwał mistyką ciemności; skorzystał z niej po latach sam Jan od Krzyża, największy mistyk w dziejach chrześcijaństwa (por. szerzej W. Völker, Gregor von Nyssa als Mystiker, Franz Steiner Verlag, Wiesbaden 1955). Ciemność duchowa pochodzi od „rządcy tego świata”, pogrążeni w grzechu podlegamy władcy ciemności i pełne, świadome przyjęcie Tego, który jest początkiem dobra wiążę się z procesem duchowej odnowy (O doskonałości [w:] O naśladowaniu Boga…, s. 83).

Rozwinięcie nauk grzegorzowych spotykamy w pismach Pseudo-Dionizego Areopagity, Maksyma Wyznawcy i u wielu mistyków bizantyjskich. Wszyscy wielcy mistycy średniowiecza zależą pośrednio od Nysseńczyka – twierdzi ks. Wojciech Kania, jeden z pierwszych tłumaczy jego pism (W. Kania, Wstęp [w:] Wybór pism…, s. 22). Postęp duchowy nigdy się nie kończy, dusza mistyka upodabnia się do Boga w nieskończonym ruchu ku dobru. W przeciwieństwie do wielkich filozofów greckich, Grzegorz nie utożsamiał stanów mistycznych z czymś niezwykłym i nadprzyrodzonym i nie twierdził, że są one dostępne tylko dla wybranych. Korzystając z kolei z Orygenesa, czynił to krytycznie, tzn. podpierał się swym duchowym mistrzem tylko tam, gdzie nie widział sprzeczności z prawdami wiary. Zdecydowanie odrzucił neoplatońską ideę emanacji, preegzystencję i wędrówkę dusz.