Handel bez moralności

Nie każdy zarobiony przez człowieka pieniądz ma taką samą wartość – te zarobione nieuczciwie nie przynoszą chwały. Handel ludźmi, oddawanie ich w niewolę za pieniądze, prostytucja, grabież cudzego mienia w imię pozornego wyrównania krzywd, radość z odebrania wymuszonej grzywny – a więc różne formy zyskania pieniędzy powiązane z krzywdą i poniżeniem ludzi – nie są godne człowieka. Są nawet jak zapłata za nierząd złożona jako ofiara, którą prorok Micheasz nazywał cudzołóstwem (por. Mi 1, 7).

Gdy człowiek stawał się towarem...

Jedną z form uprzedmiotowienia człowieka, znaną już właściwie od początku cywilizacji, jest handel ludźmi. Pojawił się on wraz z ukształtowaniem się instytucji państwa, więc powszechnie znany jest od drugiej połowy V wieku przed Chr. i przetrwał aż do dziś. W przeszłości znany był głównie jako niewolnictwo. Jego formy były różne w różnych okresach historycznych oraz uzależnione od kultury danej społeczności.

W Babilonii, w czasach Hammurabiego (1728 – 1686 r. przed Chr.), niewolników dostarczały wojny, znana była też niewola za długi, często praktykowano nawet sprzedaż dzieci. Z Papirusu Harris można się dowiedzieć, że Ramzes III przekazał świątyniom 107 615 ludzi, z tego Amonowi tebańskiemu – 86 486.

W czasach biblijnych – Starego i Nowego Testamentu powszechnie znana była wymuszona forma służby na rzecz konkretnej osoby, państwa lub świątyni, która wiązała się z ograniczeniem wolności osobistej, sprowadzającym daną osobę do poziomu dobra – własności. Źródłem niewolnictwa były np.: urodzenie się w rodzinie niewolników (dzieci stawały się automatycznie własnością pana domu), handel niewolnikami (wymowna jest tutaj historia Józefa i jego braci – Rdz 37, 28-36), oddawanie się w niewolę z powodu niewypłacalności zaciągniętych długów – wierzyciel brał w niewolę swego dłużnika lub dłużnik sam oddawał się jako niewolnik swemu wierzycielowi (np. Wj 21, 7; Pwt 15, 12; Kpł 25, 39-55); wzięci w niewolę po stoczonej bitwie jeńcy zamieniani byli przez zwycięzców na niewolników (np. 1 Sm 17, 9). Znane też były przypadki uprowadzenia w niewolę własnych rodaków, np. podczas starć między Izraelem i Królestwem Judy (Krn 28, 8-15). Problem niewolnictwa dostrzegali autorzy Nowego Testamentu. Dramat „utowarowienia” dotknął nawet Jezusa, który został sprzedany za pieniądze będące zapłatą za krew, a więc nie można ich było traktować jako czystych, nie można ich było nawet włożyć do świątynnej skarbony (por. Mt 27, 3-10).

To miejsce jest krzykiem pokoleń

O niewolnictwie jako współczesnym zagrożeniu człowieka wielokrotnie mówił papież Jan Paweł II. Wskazywał na nie jako na formę społeczną, która może trwać w postaci ukrytej, np. niesprawiedliwych struktur oraz uzależnień ludzi, zwłaszcza biednych. Papież zaliczał do niewolnictwa różne formy niesprawiedliwości: „Okres starożytny wprowadzał typowe dla siebie rozwarstwienia między ludźmi ze względu na charakter wykonywanej pracy. Praca, która domagała się ze strony pracującego wprzęgnięcia jego sił fizycznych, praca mięśni i rąk, uważana była za niegodną ludzi wolnych, do wykonywania jej natomiast przeznaczano niewolników” (enc. „Laborem exercens”, 6). Papież wymienia niewolnictwo, handel kobietami i młodzieżą, „nieludzkie warunki pracy, w których traktuje się pracowników jak zwykłe narzędzia zysku” (enc. „Evangelium vitae”, 3), wśród praktyk godzących w ludzką godność i całą cywilizację.

Podczas pielgrzymki do Senegalu 22 lutego 1992 r. Jan Paweł II odwiedził wyspę Gorée, położoną 4 km od Dakaru. Nawiedził tam Dom Niewolników, wzniesiony w 1780 r., w którym przetrzymywano Murzynów, a następnie wysyłano ich do pracy na plantacjach bawełny i kawy w Ameryce. Mówił wtedy, improwizując: „To miejsce jest krzykiem (...). Przybyłem tu, aby usłyszeć krzyk wieków i pokoleń, całych pokoleń czarnych niewolników. (...) To miejsce każe myśleć przede wszystkim o niesprawiedliwości, będącej dramatem cywilizacji, która uważała się za chrześcijańską. (...) Przybyłem tutaj, aby złożyć hołd wszystkim ofiarom, nieznanym ofiarom; nie wiadomo dokładnie, ile ich było, nie wiadomo, kim byli. Niestety, nasza cywilizacja, która uważała się i nadal uważa za chrześcijańską, także w obecnym stuleciu stworzyła sytuację anonimowego niewolnictwa”.

Pomimo powszechnie przyjętego prawa chroniącego wolność jednostki ludzkiej – według obliczeń ONZ – obecnie liczba niewolników w świecie jest największa w całej historii ludzkości. Wojny, skorumpowane rządy, migracja biednych z zacofanych wiosek do miast – przyczynia się do rozwoju niewolnictwa w południowo-wschodniej Azji, Afryce, Brazylii, w wielu krajach arabskich i niektórych częściach Indii. Zgodnie z definicją, że „niewolnicy to ludzie, którzy są całkowicie kontrolowani przez inne osoby przy użyciu przemocy lub jej groźby i nie otrzymują żadnego wynagrodzenia za pracę”, prof. Kevin Bales (Uniwersytet Surrey w Wielkiej Brytanii) szacuje liczbę współczesnych niewolników na 27 mln. Według szerszej definicji niewolnika, obejmującej skazanych pracujących przymusowo w więzieniach i obozach koncentracyjnych (np. w Chinach) oraz nędzarzy zmuszanych do pracy za głodowe pensje w fabrykach i latyfundiach Trzeciego Świata, liczba niewolników znacznie przekracza 200 mln – jak podaje Pino Arlacchi, komisarz ONZ ds. walki ze zorganizowaną przestępczością.

Według badań ONZ, 4 mln ludzi rocznie jest sprzedawanych wbrew swojej woli do przymusowej pracy (np. na Wybrzeżu Kości Słoniowej agencje poszukują dzieci do pracy w kopalni za 10 dolarów miesięcznie, a na plantacjach 90 proc. robotników to niewolnicy). Niewolnikami handluje się dzisiaj aż w 89 krajach świata, co najczęściej nazywane jest „najmem taniej siły roboczej”. Handel ludźmi jest – obok narkotyków i broni – najbardziej dochodowym interesem mafijnym. W Brazylii rocznie 40 tys. dzieci sprzedawanych jest do pracy na farmach i plantacjach. Dzieci z Gwatemali, Hondurasu i Salwadoru są sprzedawane np. do Meksyku za 100-200 dolarów.

Niewolnictwo rozprzestrzenia się również w krajach zachodnich, przyjmując nowe formy: sprzedaż dawców organów do przeszczepów (zwłaszcza dzieci), handel kobietami i dziećmi dla prostytucji i przemysłu pornograficznego, do służby domowej pracującej po 20 godzin dziennie, zamkniętej w domach, niedożywionej i bez opieki lekarskiej. Nawet do Stanów Zjednoczonych – manifestujących swój respekt dla wolności człowieka – co roku sprowadza się 50 tys. ludzi, których status mieści się w definicji niewolnika. Przewodnicząca Biura ds. Migracji i Uchodźców przy Episkopacie USA – Julianne Duncan oblicza, że nawet 800 tys. dzieci, kobiet i mężczyzn rocznie wykorzystuje się jako prostytutki i tanią siłę roboczą. Rocznie sprzedaje się 4 mln kobiet dla celów prostytucji – np. do USA przemyca się w tym celu 15 tys. kobiet z Meksyku i Azji. Handel kobietami jest też procederem bardzo rozpowszechnionym na Bałkanach i w Europie Wschodniej. W Macedonii przebywa wbrew swej woli ponad 2,5 tys. kobiet. Człowiek jest ciągle traktowany jak towar.

Dobroć nie będzie zapomniana

Handel pojawił się na pewnym etapie rozwoju życia gospodarczego. Nie istniał w rzeczywistości gospodarki zamkniętej, rodzinnego odosobnienia, gdy rodzina wytwarzała dobra u siebie i dla siebie. Powstał wraz z podziałem pracy. Zróżnicowanie wytwarzania stało się możliwe z chwilą, gdy zaczęły się wyodrębniać kwalifikowane grupy ludzi, zwane kupcami. Odegrali oni bardzo ważną rolę w dziejach cywilizacji, transportując towar z miejsca produkcji lub złoża do miejsca zapotrzebowania oraz będąc pośrednikami między wytwórcą a konsumentem. Kupcy pośrednio zaludnili, skolonizowali, ucywilizowali, wzbogacili wielkie obszary ziemi. Kupiec był obnośnikiem, kolporterem, który nosi swój towar na własnych plecach albo z wózkiem ciągnionym przez konia obchodzi wioski, osady i wyłożywszy wszystko, co posiada, zachęca do transakcji.

Handel opiera się na umowie kupna-sprzedaży. Umowa ta jest moralna wówczas, gdy między wymienianymi dobrami (towarem a pieniądzem) zachodzi równowartość. Kupiec z reguły sprzedaje towar za cenę wyższą od tej, którą sam za towar zapłacił, względnie cenę wyższą od kosztów produkcji. Św. Tomasz z Akwinu zysk kupca uznaje za dopuszczalny etycznie: „Zysk stanowiący cel handlu, choć w swej istocie nie zawiera czegoś szlachetnego lub koniecznego, jednak nic też w swej istocie nie zawiera grzesznego lub przeciwnego cnocie”. Jego zdaniem, zysk z handlu jest etyczny, gdy spełnia dwa warunki: nie jest celem samym w sobie (środki materialne mogą być tylko środkiem do celu) i stanowi wynagrodzenie za oddaną usługę (a nie wynika ze sztucznego pośrednictwa, które nie jest konieczne, lub gdy zysk nie stoi w proporcji do oddanej usługi).

W dziedzinie handlu Kościół ocenia negatywnie operacje paserskie (sprzedaż skradzionych rzeczy) i lichwiarskie. W handlu winno się respektować zasadę sprawiedliwości, a wolna konkurencja powinna występować tylko między równoprawnymi partnerami.

Każdy zysk musi też pozostawać w relacji z sytuacją najbiedniejszych. Ci, którzy posiadają, nie mogą zamykać oczu na tych, którzy żyją w biedzie. W styczniu 1988 r. Jan Paweł II odwiedził kilkuset biedaków z całego świata w watykańskim Hospicjum św. Marty. Wygłosił przemówienie, z każdym starał się porozmawiać, a na zakończenie powiedział: „Było mi z wami dobrze i mam nadzieję, że będziemy się jeszcze mogli spotkać. To prawda, że życie papieża wypełnione jest różnymi obowiązkami, ale być może Jezus kiedyś zapyta papieża: «Rozmawiałeś z ministrami, z prezydentami, z kardynałami i biskupami, a nie znalazłeś czasu na to, ażeby spotkać się z ubogimi i potrzebującymi?». I wówczas ważniejsze od wszystkich innych spotkań okaże się to właśnie spotkanie”. Spośród działań ludzkich jedynie dobroć nie będzie przez Boga zapomniana.