Zachowania agresywne w świetle badań psychologicznych

Już utrwalone zachowania agresywne mogą być także zlikwidowane drogą uczenia. Jeżeli zachowanie agresywne pozostanie ignorowane, jednocześnie nagrodzone inne sposoby zachowania, to zachowania nienagradzane będą zanikać. Stosowanie kar może powodować zanikanie, może zahamować zachowanie agresywne, ale może też spowodować wyuczenie się sposobów jej unikania . Najskuteczniejsze byłoby stosowanie kar i nagród jednocześnie. Kara może zahamować zachowanie agresywne, nagroda zaś utrwalić nawyk nieagresywnego zachowania.

Trudno definitywnie stwierdzić, która z tych koncepcji jest jedynie słuszna. Żadna z nich nie przedstawia niepodważalnych dowodów co do słuszności swych założeń.

W wychowaniu należy brać pod uwagę złożone postaci agresji. Każdy człowiek przeżywa rozmaite frustracje, obserwuje różne zachowania, poddany jest świadomym działaniom wychowawczym oraz wpływom różnych grup społecznych.

W każdym przypadku agresji można wyodrębnić kilka czynników:

• czynnik wrodzony
• czynnik aktywnościowy
• czynnik frustracyjny
• czynnik naśladowczy
• czynnik instrumentalny

Wszystkie one są ze sobą ściśle powiązane. Pozwala to przypuszczać, że nie ma agresji w prostej postaci.

Postacie i funkcje agresji u dziecka

U dziecka w okresie niemowlęcym większość reakcji gniewu jest nieukierunkowana. Jest to tylko wyładowanie emocjonalne, które przejawia się płaczem, kopaniem, krzykiem.

W miarę gromadzenia doświadczeń i rozwoju intelektualnego dziecko zrozumie, że wybuch emocjonalny powoduje likwidację frustracji. Wybuchy będą świadome i skierowane przeciwko komuś lub czemuś. Złość jest emocja atakującą i skłania dziecko do agresji.

W fazie negatywizmu dziecko uczy się różnych zachowań agresywnych; tupie nogami, gryzie osoby, niszczy przedmioty. Jeżeli kilkakrotnie takie zachowanie przyniosło pożądany efekt, zaczyna się utrwalać i staje się reakcją na daną sytuację. Forma agresji u dziecka jest uwarunkowana formami przeciw akcji rodziców. Ponieważ większość rodziców nie toleruje agresji otwartej, powstaje ona w postaci symbolicznej: zły humor, dąsanie się, narzekanie. Zdarza się często, szczególnie w wieku przedszkolnym, że agresja przeciwko rodzicom przejawia się w formie niedotrzymywania wyuczonych zabiegów higienicznych. Agresywne wybuchy gniewu towarzyszące postawie negującej mogą spowodować wykorzystanie władzy nad swoim ciałem w agresji przeciwko rodzicom. Częstą postacią odwetu na rodzicach jest strajk głodowy. Dziecko świadomie odmawia przyjmowania pokarmu w obecności rodziców, wie, że sprawia im przykrość. O wiele groźniejsza jest sytuacja, gdy tendencja agresywna jest nieświadoma. Dziecko rzeczywiście traci apetyt, pogarsza się stan fizyczny. Nie każda postać agresji ma charakter negatywny. Wychowanie nie ma za zadanie tłumienia agresji, ale w miejsce form nieakceptowanych społecznie wytworzyć nawyki prospołeczne. Przyzwalanie i zachęcanie do zachowań agresywnych w znacznym stopniu je potęgują. Dziecko,systematycznie karane nie demonstruje otwartych form agresji. Jednak strach przed karą potęguje jeszcze bardziej zachowania agresywne. Szuka wtedy innych form. Mogą to być zerwane więzi koleżeńskie aprobowane przez rodziców, obniżenie ocen. Jedną z form jest agresja symboliczna objawiająca się w symbolicznych zabawach lub fantazjach dziecka.

U dzieci silnie sfrustrowanych i surowo karanych o wiele intensywniej pojawia się przeniesienie agresji. Karanie agresji staje się nowym źródłem agresji. Ujawnia się to w kontaktach z rówieśnikami.

Z badań wynika,że agresja jest najchętniej naśladowaną formą zachowań. Większość dzieci agresywnych pochodzi z rodzin, w których rodzice są osobami agresywnymi. Ponieważ dziecko w domu musi być posłuszne przenosi swoją agresję do szkoły, na rówieśników  i w ten sposób realizuje zachowanie agresywnego modelu rodziców.

Zimna, a przy tym pobłażliwa postawa rodziców wspomaga powstawanie agresji. Niechęć rodziców rodzi niechęć dziecka. Doprowadza to często do aspołecznych grup rówieśniczych. Bywa i tak, że rodzice nie tolerują agresji w domu, natomiast dają przyzwolenie na agresję w stosunku do rówieśników. Jednak lęk przed poczuciem winy sprawia, że agresja nie ujawnia się. U dziecka pojawiają się symptomy lękliwości. Dzieci są mniej twórcze, bojaźliwe, niezdarne i konformistyczne. Bywa, że dziecko zwraca agresję przeciwko sobie. Powstają wtedy wewnętrzne zaburzenia, konflikty neurotyczne, lęki, niedocenianie samego siebie. Ujawniają się postawy ustępliwe, obawy przed trudnościami, brak zaufania do ludzi dorosłych. Ukoronowaniem takich postaw są próby samobójcze i skłonności do wypadków.

W procesie wychowania starajmy się najpierw usunąć źródło napięć emocjonalnych, a dopiero potem przystąpić do działań naprawczych. Zachowania agresywne stanowią reakcję na frustrację. Zaspokojenie potrzeb dziecka, ignorowanie zachowań agresywnych nagradzanie zachowań pożądanych stanowi najskuteczniejszą drogę w wychowaniu dzieci agresywnych.

Elżbieta Lebieżyńska – nauczycielka kształcenia zintegrowanego w Szkole Podstawowej nr 28 w Białymstoku