Przyczyny agresji w środowisku szkolnym

Agresja to zachowanie zmierzające do wyładowania niezadowolenia lub gniewu na osobach lub rzeczach; wroga, napastliwa postawa wobec kogoś. Według definicji prof. W. Szewczuka (1985: 11) jest to „wszelkie działanie (fizyczne lub słowne), którego celem jest wyrządzenie krzywdy fizycznej lub psychicznej – rzeczywistej lub symbolicznej – jakiejś osobie lub czemuś, co ją zastępuje”.

Psychologowie rozróżniają agresję instrumentalną i wrogą. Agresja instrumentalna (proaktywna) ma na celu uzyskanie czegoś, np. gdy małe dziecko spycha kolegę z rowerka, żeby się przejechać. Celem agresji wrogiej (reaktywnej) jest przede wszystkim zranienie bądź skrzywdzenie drugiej osoby. Działania wyrządzające szkodę raczej psychiczną niż fizyczną określa się mianem agresji w relacjach (wykluczenie dziecka z grupy rówieśników, rozsiewanie plotek).

Psychologowie wyróżniają kilka rodzajów agresji (Knez, Słonina 2002):

• emocjonalną, np. gdy dziecko przeżywa lęk lub złość (zostało wyśmiane przez nauczyciela przed całą klasą) i pod wpływem tych emocji odnosi się arogancko do nauczyciela (agresja słowna, kpiny, groźby, przezwiska, ośmieszanie, plotkowanie);
• instrumentalną, gdy agresor dąży do osiągnięcia jakiegoś celu kosztem drugiej osoby, wykorzystując swoją przewagę fizyczną lub psychologiczną;
• fizyczna, gdy mamy do czynienia z fizycznym atakiem na drugą osobę lub jej własność; może mieć charakter agresji bezpośredniej, gdy agresor atakuje „przyczynę” swojej złości, albo agresji przemieszczonej, gdy atakowany jest ktoś (lub coś) symbolizujący osobę, której agresor chce wyrządzić krzywdę. Agresja przemieszczona jest często spotykana w szkole, np. gdy uczeń, który został upokorzony przez innego ucznia, odreagowuje napięcie na słabszym koledze;
• społeczną, gdy służy obronie norm i wartości obowiązujących w danej społeczności (np. policjant, żołnierz);
• aspołeczną, wprowadzającą destrukcję w relacjach międzyludzkich.

Już 7-miesieczne dzieci wykorzystują gniew, by porozumieć się z otoczeniem. Przyjmując określony wyraz twarzy, komunikują otoczeniu swoje niezadowolenie. Zawsze zwracają twarz w kierunku matki, nawet jeśli nie ona jest przyczyną ich złości. Roczne dziecko jest już zdolne do pewnych działań mających podkreślić jego sprzeciw. Dwulatek demonstruje zniecierpliwienie, a konflikt, którego podstawę stanowi poszukiwanie własnej autonomii, staje się zasadniczą sprawą w jego życiu. W tym okresie konflikty pomiędzy dziećmi są czymś naturalnym, mają charakter agresji typowo instrumentalnej. Celem agresywnego zachowania jest chęć pozyskania bądź odzyskania przedmiotu (zabawki), a nie agresja sama w sobie.

U dzieci rozpoczynających naukę szkolną zanikają tendencje do przemocy fizycznej, za to narasta agresja werbalna (krzyki, przezwiska). Jednym z powodów zanikania fizycznych aktów agresji jest zwiększenie umiejętności językowych, pozwalające dzieciom na komunikowanie własnych potrzeb w sposób bardziej skuteczny, oraz na słowne negocjacje w sytuacjach zapowiadających konflikt. Podczas pierwszych lat szkolnych u dzieci zauważa się spadek agresji instrumentalnej na rzecz agresji wrogiej, która ma na celu wyłącznie skrzywdzenie drugiej osoby, a nie pozyskanie jej własności. Dzieci starsze lepiej rozumieją intencje i motywy postępowania innych, dzięki czemu odróżniają sytuacje potencjalnie groźne od neutralnych. Kiedy dziecko trwa w przekonaniu, że druga osoba chce je skrzywdzić, jest skłonniejsze do agresywnego zachowania, by nie dopuścić do sytuacji zagrożenia.

W okresie przejścia w wiek dojrzewania, w zachowaniach agresywnych zachodzi wiele istotnych zmian. Niepokoi fakt, że zachowania te mogą powodować uszkodzenia fizyczne, a w krańcowych przypadkach nawet śmierć. Amerykańscy psychologowie R. Loeber i D. Hay wskazują kilka tendencji tych zmian (za: Guerin, Hennessy 2004):

1) w sytuacjach konfliktowych częściowo wiążą się one ze zwiększeniem się siły oraz wzrostem częstotliwości użycia różnego rodzaju niebezpiecznych narzędzi;

2) występuje tendencja do agresji zbiorowej, w której grupa młodych ludzi może połączyć siły;

3) nastolatki nie mają oporu przed wyładowaniem gniewu i innych emocji na osobie nauczyciela czy rodzica, w wyniku czego wzrasta napięcie na linii dorosły − nastolatek;

4) okres dojrzewania jest naznaczony narastającym konfliktem między płciami, tego rodzaju zjawisko nie występuje w wieku wcześniejszym.

Przyczyny agresywnego zachowania uczniów w szkole wiążą się z ich osobowością, np. brak wystarczających zdolności dla sprostania wymaganiom szkoły, niekorzystny wygląd fizyczny, zaburzenia w przystosowaniu społecznym, skłonność do zazdrości wobec kolegów, silna tendencja do rywalizacji i dominacji (Pufal-Struzik 2007). Źle funkcjonujący system rodzinny, powszechność wzorów agresji w mediach i życiu społecznym, czasem wręcz przyzwolenie na agresję, potęgują skalę tego zjawiska.

W szkole agresja między dziećmi ujawnia się cyklicznie i trwa w czasie. Uczeń, który kilkakrotnie był ofiarą agresji kolegi, staje się obiektem kolejnych agresywnych działań innych członków grupy. Szkolna agresja zwykle odbywa się na oczach innych uczniów, stając się dla nich wzorem do naśladowania.

Często przyczyną agresji w szkole jest wadliwe funkcjonowanie tej instytucji: mało urozmaicone i przeciążone programy nauczania, sztywne trzymanie się programów, brak zajęć pozalekcyjnych, nuda: zbyt liczne klasy, hałas w szkole, brak dobrej współpracy rodziny ze szkołą. Poczucie anonimowości wzmaga odwagę do agresywnego zachowania się. Również niewłaściwe zachowanie nauczycieli (brak dostatecznej kontroli, niesprawiedliwe ocenianie, stwarzanie sytuacji stresowych związanych ze sprawdzaniem wiedzy i umiejętności, czasem wręcz wyśmiewanie wychowanków) staje się przyczyną agresywnych zachowań. Nauczyciele zapominają o pełnionej roli społecznej, że oczekuje się od nich nie tylko przekazywania wiedzy, ale też prezentowania szczególnych cech osobowych i umiejętności interpersonalnych.

W zachowaniu dzieci agresja jest głównym wyznacznikiem akceptacji i odrzucania przez kolegów. Uczniowie popularni są najbardziej odporni na frustrację, najlepiej kontrolują swoje zachowanie w trudnych sytuacjach, natomiast najgorzej radzą sobie uczniowie odrzucani przez kolegów.

Polska szkoła jest zobowiązana do doraźnego oraz długofalowego reagowania na zachowania agresywne i przemoc, a także do działań profilaktyczno-wychowawczych. Aby działania te były skuteczne,  niezbędna jest współpraca szkoły z innymi instytucjami, np. z policją, służbą zdrowia, sądem, poradnią zdrowia psychicznego, a przede wszystkim z rodzicami.

Małgorzata Stępień-Kęsik – mgr pedagogiki (resocjalizacja), Wydział Prewencji i Ruchu Drogowego, Komenda Powiatowa Policji w Końskich

Bibliografia

Guerin S., Hennessy E. 2004. Przemoc i prześladowanie w szkole. Skuteczne przeciwdziałanie agresji wśród młodzieży, Gdańsk: GWP.
Knez R., Słonina W. 2002. Saper, czyli jak rozminować agresję, Kraków: Rubikon.
Pufal-Struzik I. (red.). 2007. Agresja i przemoc w szkole. Przyczyny, rozpoznawanie, zapobieganie, Kielce: WP ZNP.
Szewczuk W. (red.). 1985. Słownik psychologiczny, Warszawa: WP.