Pierwsza ofiara Murawiewa

Ks. Czencz wspomina, że 9 maja był u ks. Niemekszy, ówczesnego dziekana Wilna, któremu wtedy doręczono list od gubernatora. Przeczytawszy go, ks. Niemeksza zbladł. Ujawnił tylko, że zawiera powiadomienie o wyroku śmierci. Nazwiska skazańca nie chciał wyjawić.

Nazajutrz ok. godziny 5 rano ks. Niemeksza poszedł do więzienia, które mieściło się w gmachu podominikańskim. Wpuszczono go do celi, gdzie był ks. Iszoro. Prócz niego „siedział zgarbiony i w ciężkim smutku pogrążony ksiądz proboszcz Syrwid, staruszek siedemdziesięcioletni, skazany również na trzy lata Symbirska (...)”. Na widok

ks. Niemekszy „z drugiej strony pryczy zrywa się młodziutki ksiądz Iszoro i podbiega ku wchodzącemu księdzu.

Że był przylepka i bardzo serdeczny, rzuca się na szyję księdzu Niemekszy i mówi, pieszcząc się nieomal:

– Księże prałacie, pociesz księdza proboszcza Syrwida, bo strasznie melancholizuje. Co ja tu nie wyprawiam, żeby go pocieszyć”.

Według relacji ks. Czencza, napisanej zapewne na podstawie opowiadania usłyszanego bezpośrednio od ks. Niemekszy, z którym wtedy był zaprzyjaźniony, „dziekan żachnął się mimo woli, bo go na to wszystko zdjęła boleść okrutna, i nadrabiając miną”, miał powiedzieć: „Mój kochany! Zostaw ty ks. Syrwida, a myśl raczej o sobie”.

Na to ks. Iszoro miał odpowiedzieć figlarnie: „Hej! (...) wielka tam rzecz wygnanie! Gdyby to jeszcze na jakich dwadzieścia lat katorgi, to rozumiem: ale teraz? Nic sobie z tego nie robię. Żal mi tylko, że starzy rodzice tak się tym martwią, a zwłaszcza biedne matczysko moje”.

Dalszy ciąg rozmowy przebiegał następująco:

„– Ej, ej, nie żartuj (...) – tylko na śmierć się gotuj.

– Jak to ksiądz prałat rozumie? (...)”.

Ks. Niemeksza miał wziąć go za obie ręce i zdobywając się na tyle ciepła, ile mógł wydobyć z gwałtownie tłukącego się serca, wyszeptał:

„Nowy gubernator skasował wyrok Nazimowa, jesteś skazany na śmierć”.

Ks. Iszoro „w pierwszej chwili drgnął, jakby obok niego piorun uderzył...”, i po krótkiej chwili miał powiedzieć: „Panie Jezu! Bądź wola Twoja! A jak mam ginąć? Powieszenie czy rozstrzelanie?”.

Na to pytanie ks. Niemeksza nie umiał odpowiedzieć. Zgodnie z poleceniem miał tylko natychmiast wyspowiadać skazańca. Nie było chwili do stracenia. Sędziwy ks. Syrwid zmartwiał na ten widok, dźwignął się jednak ze swej pryczy, padł na kolana i ukrywszy twarz w dłoniach, zapłakał serdecznie.

Spowiedź przerywało wchodzenie żandarma.

Po niej ks. Iszoro wyraził przekonanie, że chyba będzie mógł jeszcze zobaczyć się z rodzicami, wręcz prosił, by ks. Niemeksza „zakręcił się koło tego”. Rodzice właśnie przyjechali. Zgodnie z powiadomieniem o wyjeździe syna na zesłanie, chcieli go pożegnać i pobłogosławić. Niestety. Nie było im to dane. Byli jedynie świadkami egzekucji, rozpoznawszy prowadzonego niemal w ostatniej chwili przed rozstrzelaniem na Łukiszkach.

„Oprawcy czy głowy potracili, czy pierwszy raz mieli z tym do czynienia” – nie umieli mu naciągnąć koszuli, więc im pomagał. Do słupa szedł „tak jak on zawsze (...) wesół; a piękny i wysmukły blondyn (...) tak swobodnie i wesoło, jakby na przechadzkę”.

Ks. Czencz usłyszał jęk jakiegoś starego Litwina, który stał obok niego: „Pierwsza ofiara”.

Od siebie dodał: „męczennik za ojczystą sprawę”.

Zakaz żałoby

Nikt dokładnie nie oszacował strat, jakie ponieśliśmy w tym powstaniu... Podobno sądy wojenne skazały na karę śmierci ok. 6 tys. osób, 38 tys. zesłano na Sybir. Liczbę zabitych w walce trudno określić, gdyż częstokroć oddziały rosyjskie – szczególnie pułki kozackie – nie brały jeńców. Bez wątpienia jednak poległych trzeba liczyć w dziesiątkach tysięcy. W walkach przytłaczającą większość stanowiła ludność cywilna. Skonfiskowano 3454 majątki.

Represje trwały długo. Uczestnicy byli skazani na niepamięć. Ogólna żałoba, żałoba narodowa, nakazująca samorzutnie dobrowolne noszenie odpowiednich strojów, dawały powód do dalszych aresztowań. Dlatego nawet rodziny nie mogły przywdziać żałoby. Zamknięto usta. Rzadko, posługując się „językiem ezopowym”, wspominali wydarzenia niektórzy pisarze. Wokulski z „Lalki” Bolesława Prusa pokutował za grzechy młodości na dalekim Sybirze. Jan Bohatyrowicz z „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej chodził do lasu „na mogiłę”, kryjącą zwłoki poległych w jakiejś bitwie. Dopiero ok. 1905 r. cenzura zelżała. Stefan Żeromski wydał wtedy najpierw „Echa leśne”, a potem „Wierną rzekę”. Eliza Orzeszkowa poświęciła powstańcom utwór pt. „Gloria victis”. Maria Konopnicka uczciła ostatniego schwytanego uczestnika powstania, ks. Stanisława Brzóskę, utworem „O powstaniu 1863 roku” (znanym raczej jako „Ostatni partyzant”).

Opracowano na podstawie relacji ks. Władysława Czencza, naocznego świadka, zamieszczonej w „Przeglądzie Tygodniowym”, t. 45 z 1895 r., przypomnianej przez wydawców LIX tomu Serii Czerwonej „Biblioteki Polskiej” (Londyn 1963) w zbiorze dokumentów pt. „Mówią ludzie 1863 r.”, Londyn 1963.