Mitis Iudex Dominus Iesus na temat stwierdzania nieważności małżeństw

Instytucja stwierdzenia nieważności małżeństwa ma swoją bogatą historię. Tu warto zwrócić uwagę tylko na najważniejsze jej punkty, które pozwolą lepiej zrozumieć list papieski motu proprio Mitis Iudex Dominus Iesus papieża Franciszka.

 Początkowo proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa miał charakter procesu rzymskiego z uwzględnieniem prawodawstwa kościelnego (sobory i synody), jednak z czasem nadmiar przepisów i brak ich uporządkowania doprowadził do spowolnienia rozstrzygnięć. Wówczas papież Klemens V konstytucją Saepe contingit z 1306 roku skrócił procedurę procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa.

Kolejnej dokonał Sobór Trydencki (1545-1563), a następnie papież Benedykt XIV konstytucją apostolską Dei miseratione, z 3 listopada 1741 roku, ustanowił urząd obrońcy węzła małżeńskiego, który z urzędu powinien wnosić apelację do drugiej instancji od wyroku stwierdzającego nieważność małżeństwa w pierwszej instancji. Benedykt XIV wprowadził także zakaz zawierania małżeństwa przez strony przed wydaniem drugiego wyroku stwierdzającego nieważność małżeństwa. Oznaczało to wprowadzenie zasady dwuinstancyjności w orzeczeniach stwierdzenia nieważności małżeństwa.

Mimo kolejnych reform i wprowadzenia w Kościele Kodeksów Prawa Kanonicznego z 1917 roku i z 1983 roku oraz z 1991 roku dla Kodeksu Kanonów Kościołów Wschodnich istotnej reformy stwierdzenia nieważności małżeństwa dokonał papież Franciszek listem papieskim motu proprio Mitis Iudex Dominus Iesus, którego postanowienia weszły w życie 8 grudnia 2015 roku.

Struktura redakcyjna Motu proprio

List apostolski motu proprio Mitis Iudex Dominus Iesus składa się z trzech elementów redakcyjnych: części wstępnej, w której Papież wskazuje historię, genezę, motywy i cele reformy; części, w której opisuje i wyjaśnia zasady swojej reformy (I-VIII); części dyspozycyjnej reformującej kanony Kodeksu Prawa Kanonicznego (kan. 1671-1691 rozdziału „Sprawy o stwierdzenie nieważności małżeństwa”) oraz wprowadzającej „Zasady proceduralne w sprawach o stwierdzenie nieważności małżeństwa”.

Podstawowe zasady reformy spraw o nieważność małżeństwa

Papież Franciszek w motu proprio sam podaje i wyjaśnia podstawowe zasady reformy spraw o stwierdzenie nieważności małżeństwa, które przyświecały dziełu reformy.

Zasad tych jest osiem: 1. Jeden wyrok stwierdzający nieważność małżeństwa podlega wykonaniu; 2. Możliwość ustanowienia sędziego jednoosobowego; 3. Biskup osobiście w swoim Kościele jest sędzią; 4. Proces skrócony; 5. Apelacja do Stolicy Metropolitalnej; 6. Zadanie własne Konferencji Biskupów; 7. Apelacja do Stolicy Apostolskiej; 8. Zarządzenia dla Kościołów Wschodnich.

 Niewątpliwie najwięcej pytań i emocji budzi wprowadzenie przez Franciszka pierwszej i czwartej zasady. Warto jednak przyjrzeć się bliżej większości zasad wprowadzonych w papieskim dokumencie.

Jeden wyrok

Zasada dwuinstancyjności w procesach o stwierdzenie nieważności małżeństwa, wprowadzona w Kościele dopiero przez Benedykta IV w 1741 roku, oznaczała, że zgodnie z kan. 1682 § 1KPK (przed wprowadzeniem zmian przez Franciszka), wyrok orzekający pierwszy raz nieważność małżeństwa należało przesłać z urzędu do trybunału apelacyjnego, w ciągu 10 dni od ogłoszenia wyroku. Dopiero po tym, gdy wyrok stwierdzający pierwszy raz nieważność małżeństwa został potwierdzony, dekretem lub wyrokiem w trybunale apelacyjnym, strony procesu mogły zawrzeć nowe sakramentalne małżeństwo.

Papież Franciszek w motu proprio powraca do zasady jednoinstancyjności w procesach o stwierdzenie nieważności małżeństwa z możliwością apelacji od wyroku, który nie satysfakcjonuje jednej lub obu stron. Oznacza to, że zgodnie z kan. 1679 wyrok stwierdzający nieważność małżeństwa po raz pierwszy staje się wykonalny i zgodnie z kan. 1682 § 1 KPK strony mogą zawrzeć nowe małżeństwo, chyba że zostało to zabronione klauzulą dołączoną do wyroku.

 Co mogło skłonić Franciszka do takiej zmiany? Niewątpliwie pierwszym argumentem jest ostatnia, a w moim przekonaniu najważniejsza, zasada prawa kanonicznego zawarta w ostatnim kanonie KPK, mówiąca, że zbawienie dusz powinno być najwyższym prawem (kan. 1752 KPK). Właśnie na tę zasadę powołuje się papież Franciszek. Ponadto, powołując się na literaturę przedmiotu, ks. prof. Grzegorz Leszczyński podaje bardzo interesujące argumenty przemawiające za zasadą jednoinstancyjności:

1. Argument statystyczny, ponad 90% wyroków pierwszej instancji jest potwierdzanych przez trybunał apelacyjny.

 2. Argument finansowy, obniżenie nie tylko kosztów procesu, ale i kosztów funkcjonowania trybunałów.

3. Argument temporalny, skrócenie o kilka miesięcy procesu.

4. Argument merytoryczny, trybunały apelacyjne skupią się przede wszystkim na procesach I stopnia.

5. Argument logiczny, strony, które otrzymały orzeczenie nieważności małżeństwa w trybunale I instancji, nie rozumiały, dlaczego wyrok ten powinien być z urzędu przesłany do trybunału apelacyjnego, skoro obie strony procesu są nim usatysfakcjonowane i nie widzą potrzeby wniesienia apelacji.

Należy zauważyć, że papież Franciszek, wprowadzając zasadę jednoinstancyjności w procesach o stwierdzenie nieważności małżeństwa, jednocześnie zachował fundamentalną zasadę prawa procesowego, a mianowicie zasadę apelacji od wyroku.

Sędzia jednoosobowy

Niektórzy uważają, że jest to rewolucyjna zmiana wprowadzona przez Franciszka. W praktycznym zastosowaniu zmiana ta nie ma jednak rewolucyjnego charakteru. Dotyczy ona bowiem tylko tych diecezji, w których nie ma możliwości ustanowienia trybunałów kolegialnych ze względu na małą liczbę odpowiednio wykształconych pracowników. Ponadto sędzią jednoosobowym orzekającym w sprawach o stwierdzenie nieważności małżeństwa może być tylko duchowny i tylko w trybunałach pierwszej instancji. Odpowiedzialność za ustanowienie sędziego jednoosobowego Franciszek pozostawia biskupom. W niniejszym postanowieniu Papieża widać jego troskę, aby wierni, którzy żyją w nieuregulowanej sytuacji małżeńskiej, nie pozostawali bez możliwości jej uregulowania.