Mitis Iudex Dominus Iesus na temat stwierdzania nieważności małżeństw

Biskup sędzią

W zmienionym kan. 1673 § 1 i § 2 KPK Franciszek przypomina podstawową zasadę, że w każdej diecezji sędzią w pierwszej instancji w sprawach o stwierdzenie nieważności małżeństwa jest biskup diecezjalny. Może on swoją władzę sprawować osobiście lub przez ustanowiony przez siebie trybunał. Nawet ustanowienie przez biskupa trybunału nie ogranicza jego władzy sędziowskiej. Wychodząc od tej zasady, Papież wprowadza jednak wielkie novum w postaci procesu skróconego, w którym biskup jest wyłącznym sędzią. Dlatego proces ten można także nazwać procesem biskupim.

Proces skrócony

Proces skrócony, czyli biskupi, jest najbardziej nowatorskim założeniem reformy Franciszka w procesach o stwierdzenie nieważności małżeństwa. Jego instytucję normują nowe kanony 1683-1687 KPK.

 Warunki określające, kiedy biskup diecezjalny może skorzystać z procesu skróconego w orzekaniu o nieważności małżeństwa, zapobiegają nadużyciom w ich stosowaniu. I tak, po pierwsze, tylko biskup diecezjalny może orzekać w sprawach o  nieważność małżeństwa w procesie skróconym (kan. 1683). Po drugie, przepisy dotyczące procesu skróconego można zastosować tylko wówczas, gdy: a) pozew został zgłoszony przez obydwoje małżonków lub przez jednego z nich za zgodą drugiego, i b) w pozwie przytaczane są fakty lub osoby, poparte dokumentami lub zeznaniami, które nie wymagają przeprowadzenia dokładniejszego badania i w sposób oczywisty wskazują na nieważność małżeństwa.

Skarga powodowa, którą składają małżonkowie wspólnie lub jeden z nich za zgodą drugiego, powinna przedstawić fakty, na których opiera się żądanie, wskazać dowody i w załączeniu zawierać dokumenty pomocne w orzekaniu (np. świadectwa chrztu, ślubu kościelnego, wyrok rozwodu, zaświadczenie z USC o zawarciu przez strony nowych związków cywilnych itp.). Skargę powodową skonstruowaną według powyższych zasad należy przedstawić wikariuszowi sądowemu (kan. 1684 KPK).

Wikariusz sądowy w jednym dekrecie powinien ustalić tak zwaną formułę wątpliwości (np. czy można uznać małżeństwo Kowalski – Nowak za nieważnie zawarte z tytułu wykluczenia wierności i nierozerwalności małżeństwa po stronie Kowalskiego), powołać instruktora sprawy i asesora oraz wezwać strony i świadków na posiedzenie sądu (kan. 1685 KPK). Wikariusz sądowy powinien dokonać tego w ciągu 30 dni. Następnie instruktor sprawy powinien zebrać dowody w ciągu jednego posiedzenia i wyznaczyć 15 dni na przedstawienie uwag na korzyść małżeństwa oraz na zebranie wniosków obrończych stron (kan. 1686 KPK). Następnie wikariusz sądowy powinien akta sprawy przesłać do biskupa diecezjalnego, który po konsultacji z instruktorem sprawy i asesorem, po rozważeniu uwag obrońcy węzła małżeńskiego i wniosków obrończych, powinien albo wydać wyrok stwierdzający nieważność małżeństwa, albo przekazać sprawę do rozpatrzenia według przepisów procesu zwykłego (kan. 1687 KPK).

Jak widać, możliwość zastosowania procesu skróconego jest możliwa jedynie w sprawach oczywistych. Praktyka sądowa wskazuje, że spraw takich jest niewiele, bo trudno określić oczywistość faktów i dowodów na wstępie postępowania dowodowego. Dlatego uważam, że wszystkie podnoszone argumenty, iż jest to droga na skróty, są bezzasadne. Natomiast w sprawach oczywistych proces skrócony pozwala zaoszczędzić i czas sądu, i czas stron. Tym samym sądy będą miały więcej czasu na skupienie się na sprawach prowadzonych trybem procesu zwykłego.

Apelacje

Papież Franciszek zachował możliwość apelacji od wyroku pierwszej instancji do metropolity lub do Roty Rzymskiej. Nikogo to nie dziwi, jest to bowiem podstawowa zasada prawa procesowego. Zmiana dotyczy tylko tego, że Franciszek zrezygnował z obligatoryjnej apelacji wnoszonej przez obrońcę węzła małżeńskiego po wyroku stwierdzającym nieważność małżeństwa w pierwszej instancji na rzecz apelacji wnoszonej przez strony. W praktyce oznacza to, że po pierwszym wyroku orzekającym nieważność małżeństwa, jeśli któraś ze stron nie wniesie apelacji, strony mogą zawrzeć nowe sakramentalne małżeństwo.

Ciekawostką jest natomiast fakt, że jeśli apelacja, w procesach skróconych, w sposób oczywisty ma na celu jedynie działanie na zwłokę, metropolita, biskup lub dziekan Roty Rzymskiej winni ją od razu odrzucić swoim dekretem (kan. 1687 § 4 KPK).

Zadanie Konferencji Biskupów

Mimo iż sprawy o stwierdzenie nieważności małżeństwa podlegają władzy sądowej, papież Franciszek zwraca uwagę, że Konferencje Biskupów powinny zadbać, z zachowaniem sprawiedliwego i godnego wynagrodzenia pracowników sądów, aby proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa był bezpłatny, gdyż Kościół „wyraża bezinteresowną miłość Chrystusa, dzięki której wszyscy zostaliśmy zbawieni” (VI).

Warto zaznaczyć, że papież Franciszek, wprowadzając zasady reformujące proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa, w wielu miejscach podkreśla prawdę o nierozerwalności sakramentu małżeństwa. Kościół, wierny zasadzie nierozerwalności sakramentu małżeństwa, wypracował jednocześnie system stwierdzania nieważności małżeństwa. Prawda o nierozerwalności sakramentu małżeństwa nie neguje możliwości wprowadzania zmian i upraszczania procedury stwierdzenia nieważności małżeństwa, tak by zbawienie dusz było najważniejszym prawem.

TOMASZ WYTRWAŁ OP (ur. 1969), dr prawa kanonicznego, proboszcz parafii św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Sankt-Petersburgu; sędzia Sądu Biskupiego z siedzibą w Petersburgu.