„Ada, to nie wypada” Czy savoir vivre jest dzisiaj potrzebny?

O tym, jak zachować się w towarzystwie zgodnie z zasadami savoir vivre’u, uczono w Polsce już w XIX wieku. W roku 1859 wydano w Wilnie poradnik dobrych manier, zatytułowany Dawna przodków naszych obyczajność, autorstwa Ignacego Piotra Legatowicza. Czytamy w nim m.in.: „Ostrożnie wścibiaj się między pany, abyś wyśmianym nie był”. „Nie zabieraj wyższego w towarzystwie miejsca, ale je zostaw godniejszym od ciebie”. „Nie śmiej się konwulsyjnie z lada czego, nie chichotaj bez ustanku, bo taki śmiech jest oznaką płochości i zwyczajnie cechą głupich”. „Nie ucieraj nosa zbyt głośno, jakby trąbiąc na psy podczas polowania”. „Szanując prawa gościnności czy to w cudzym, czy w swoim domu nie daj powodów do kłótni, swarów, burdy”.

W dawnych czasach przywiązywano wielką wagę do kultury bycia na co dzień, wiedziano, co wypada, a co nie wypada. Z kolei po drugiej wojnie światowej częstokroć zwalczano savoir vivre jako przejaw „starego porządku”. Dobre wychowanie przekreślano, w niektórych kręgach odrzucano chrześcijańską kulturę i chrześcijańskie zasady. Często lansowano prostactwo i wulgarność, stąd w dziedzinie kultury bycia pojawiły się pewne zaniedbania. W dzisiejszym świecie w wielu przypadkach zdarza się, że dobre wykształcenie nie idzie w parze z dobrym wychowaniem.

Od lat dziewięćdziesiątych XX wieku sytuacja w kulturze bycia człowieka zaczęła powoli zmieniać się na lepsze. W polskim społeczeństwie obserwujemy systematyczny proces rozpoznawania doniosłej rangi kultury życia codziennego. Odkryto, że dzięki znajomości dobrych manier i przestrzeganiu zasad savoir vivre życie może być wspanialsze i mniej skomplikowane. Dostrzeżono ogromną potrzebę konsekwentnego, systematycznego i powolnego uzupełnienia braków wiedzy w tej dziedzinie, aby zlikwidować zaistniałą przepaść cywilizacyjną. W obecnej sytuacji edukacyjnej istnieje bezwzględna konieczność przekazywania młodzieży wiedzy z zakresu savoir vivre, dotyczącej zarówno codzienności towarzyskiej, jak i służbowej. W przyszłym życiu zawodowym ludzi młodych zasady dobrych manier będą obowiązywać w poważnym stopniu, bez ich znajomości nie zdołają oni w sposób prawidłowy funkcjonować w społeczeństwie.

Od kilku lat w Szkole Sióstr Prezentek w Krakowie prowadzę zajęcia z przedmiotu uzupełniającego zwanego savoir vivre, które odbywają się raz w tygodniu, zarówno w klasach gimnazjalnych jak i licealnych. Niektóre zagadnienia przyswojone przez uczniów w domu rodzinnym i wcześniejszej szkole zostają uszczegółowione, inne są nowym elementem z zakresu wiedzy o wychowaniu. Wszystko to stanowi swoistą kontynuację naturalnego wchodzenia młodzieży w coraz trudniejsze życiowe role.

Zasób wiadomości, zaczerpnięty z poradników savoir vivre’u oraz bogatej literatury przedmiotu na ten temat, omawiany na lekcjach, a także proponowane umiejętności społeczne, jakie uczeń powinien nabyć w trakcie nauki, to m.in. ogólne wiadomości o savoir vivre, geneza i dzieje kultury człowieka w zarysie, fundamentalne zasady savoir vivre, kultura osobista a nasz wizerunek, etykieta dotycząca korzystania z kultury, umiejętność prowadzenia rozmowy towarzyskiej, etykieta w komunikacji werbalnej (językowy savoir vivre), etykieta w komunikacji niewerbalnej (mowa ciała), zasady savoir vivre obowiązujące w relacjach międzyludzkich, kurtuazja w szczególnych sytuacjach, wytworność w zachowaniu się, wygląd zewnętrzny w kontaktach międzyludzkich, kurtuazja przy stole, zasady savoir vivre dotyczące przyjęć służbowych, międzynarodowy język kurtuazji, generalne zasady savoir vivre w tworzeniu dokumentów aplikacyjnych, elementarne zasady savoir vivre podczas rozmowy kwalifikacyjnej, autoprezentacja (umiejętność budowania własnego wizerunku), tworzenie zgodnie z etykietą dobrych relacji w zespole, kurtuazja w przyjmowaniu i wygłaszaniu krytyki, zasady precedencji towarzyskiej, tzw. honory, wyjątki od zasad savoir vivre, wytworność w zachowaniu się na spotkaniach towarzyskich, kurtuazja towarzyska (etykieta w tańcu), kreowanie obrazu szanowanego człowieka, dojrzałość duchowa młodego człowieka (jego pasje, zainteresowania, rozwój kulturowy).

Dzięki znajomości fundamentalnych zasad dobrego zachowania i umiejętności stosowania ich w określonych sytuacjach, moi uczniowie nabywają kompetencje społeczne, które w przyszłości pozwolą im radzić sobie w rozmaitych sytuacjach, budować satysfakcjonujące relacje z innymi, doskonalić określone formy zachowania. Ostatecznie powyższe działania będą utwierdzać ich w przekonaniu, że kultura dnia codziennego ułatwia nawiązywanie kontaktów, a uprzejmość i ogłada towarzyska poprawiają stosunki międzyludzkie. Uczniowie sami często dochodzą do wniosku, że formy grzecznościowe są wyrazem szacunku dla drugiego człowieka i uwrażliwiają ich na przejawy niekulturalnego zachowania się innych. Wiedzą i rozumieją, że: „Drobne nieraz na pozór rzeczy ‒ w porę odpowiednio oddany ukłon nawet obcej osobie, gest uprzejmości, umiejętność panowania nad zewnętrzną formą może zaważyć nieraz na naszym życiu...”. Ciągłe odwoływanie się do licznych definicji savoir vivre’u uczy coraz szerszego poznawania zakresu znaczeniowego tego pojęcia. Do większości uczniów najsilniej przemawia wywód Stanisława Krajskiego, który w swojej książce Savoir vivre. Poradnik w pilnych potrzebach pisał: „Savoir vivre to jednak przede wszystkim Sztuka Życia ‒ sztuka, dzięki której nasze życie jest nie tylko piękniejsze i szlachetniejsze – „nadprzeciętne”, ale również łatwiejsze, wolne od wielu problemów, „zgrzytów”, negatywnych emocji i konfliktów”.

W związku z fundamentalnym pytaniem: „W czym tkwi istota savoir vivre’u?” najbardziej trafia do uczniów stwierdzenie, że jest to wzgląd na innych, obcowanie z ludźmi w sposób kulturalny, a także zwalczanie w sobie egoizmu. Zdają sobie sprawę z tego, że nie jest łatwo być człowiekiem dobrze wychowanym, gdyż nakłada to na nich wiele obowiązków. Niejednokrotnie sami dochodzą do właściwego rozumienia kluczowej kwestii savoir vivre’u, która uświadamia, że jesteśmy oceniani przez otoczenie nie z tego, o co dbamy, lecz z tego, co zaniedbujemy. Oprócz grzeczności warto też być uprzejmym (młody człowiek poproszony przez starszą osobę o pomoc w niesieniu ciężkiego bagażu, spełnia jej życzenie, ale przecież mógłby jej pomóc sam z siebie). W wielu sytuacjach, szczególnie towarzyskich, człowiek powinien być intelektualnie wspaniałomyślny (na wiele pytań może odpowiedzieć: „nie mam wyrobionego zdania”, „nie jestem pewny”) a nie małostkowy, który zazwyczaj posiada wyrobione zdanie na wszystkie tematy.

Któż z nas zastanawia się nad tym, że o wiele lepiej zostaniemy przyjęci, jeśli wyjdziemy z założenia, że jesteśmy w towarzystwie ważni, ale nie najważniejsi? Kto zna i stosuje charakterystyczną dla polskiego savoir vivre’u regułę „bycia podwładnym” w sytuacjach towarzyskich i służbowych?

Kto wie o tym, że grzeczność jest poniekąd grą sprowadzającą się do używania takich a nie innych zwrotów oraz określonych zachowań w konkretnych sytuacjach? Któż wie o tym, że etykieta towarzyska nakazuje, aby gospodyni była skromniej ubrana niż kobiety zaproszone na przyjęcie? Kto w dzisiejszych czasach stosuje w tańcu tzw. „zasadę sześciu ukłonów”, obowiązującą na parkiecie od najdawniejszych czasów?

Czy dziś wiadomo, że kulturalnego człowieka można rozpoznać (nawet jeśli byłby odziany w łachmany) po ruchu ciała, mimice, sposobie bycia, wysławianiu się, uśmiechu, właściwym postępowaniu nawet w drobnych sprawach? Czy dzisiejszy młody człowiek wie, że w towarzystwie innych osób powinien umieć opanować zły humor, gniew, niezadowolenie, zniecierpliwienie?

Savoir vivre to m.in. wysoki poziom wiedzy humanistycznej, głębsza znajomość literatury, historii, sztuki, udział w życiu kulturalnym (czytanie wartościowych książek, słuchanie muzyki poważnej, oglądanie przedstawień teatralnych, odwiedzanie wystaw malarstwa itp.). Tego wszystkiego trzeba uczyć! Szkoła powinna wspierać i motywować uczniów do wzbogacania ich wiedzy w zakresie kompetencji społecznych, tzw. miękkich, na równi z kompetencjami twardymi. Znajomość dobrych manier, w tym konwenansu towarzyskiego, to rzecz nieodzowna. Zasady savoir vivre’u zbliżają się do norm moralnych, zaś stosowanie form grzecznościowych kształtuje piękno charakteru i osobowości człowieka.

Bożena Romanowska ‒ nauczycielka przedmiotu savoir vivre, Publiczne Gimnazjum nr 53 Sióstr Prezentek w Krakowie