Jak wychowywać do życia w rodzinie?

Godność i wartość każdego człowieka zobowiązują do traktowania go z szacunkiem, miłością i troską. Dotyczy to zwłaszcza dziecka, które ma prawo oczekiwać od starszych, kompetentnych i doświadczonych życiowo ludzi ukierunkowania i wsparcia swego rozwoju. Taką odpowiedzialność przyjmują na siebie w pierwszym rzędzie osoby planujące stać się rodzicami. Taką odpowiedzialność podejmują również nauczyciele/wychowawcy. Wśród autorytetów wychowujących są ludzie reprezentujący różne dyscypliny wiedzy, zajmujący różne stanowiska, często będący osobami publicznymi lub wykonującymi zawód mający szeroki zakres oddziaływania. Zdrowy rozsądek, mądrość życiowa, doświadczenie, umiejętności, wiedza stanowią skarb, którym można i trzeba dzielić się z innymi. Każde pokolenie zawdzięcza coś swoim przodkom i ma do przekazania wiele treści potomkom. Szczególną rolę do spełnienia mają ci, których zawód wiąże się z oddziaływaniem pedagogicznym wobec wchodzących w życie uczniów.

Autorytety wychowujące

Rodzina, szkoła, Kościół, środki społecznego przekazu to główne miejsca ukazywania wartości i celów ludzkich dążeń. Podejmujący się współuczestnictwa w wychowaniu człowieka powinni wiedzieć, że zadanie to wymaga szczególnej odpowiedzialności i zaangażowania, zarówno umysłu, jak i serca. W skutecznym wychowaniu nie wystarczy tylko mówić o wartościach, trzeba nimi żyć. Trzeba więc być nie tylko nauczycielem określonych treści, ale także świadkiem tego, że ich urzeczywistnienie jest możliwe. Badając własne postawy wartościujące, można określić priorytety, którym chce się służyć (Allport, Vernon, Lindzey 1960). Jedni wybiorą pracę archiwisty, inni inżyniera, jeszcze inni polityka czy nauczyciela. Każdy zawód wymaga określonych predyspozycji.

Bycie wychowawcą to także stawianie sobie pytań o umiejętność komunikacji z drugim człowiekiem, wczuwanie się w potrzeby i troski innych, o własną hierarchię wartości, respektowanie norm, wiedzę i jej ustawiczną aktualizację, znajomość różnorodnych sposobów przekazywania istotnych treści, o własne postępowanie, wzór osobowy, kształtowanie postaw.

Wartość rodziny

Rodzina jest wartością poprzez to, że rodzi, czyli przysparza społeczeństwu nowych członków, przekazując im życie: fizyczne, psychiczne i duchowe (Adamski 2004: 104-105). To w rodzinie dziecko stawia pierwsze kroki, uczy się kontaktów z innymi, pozyskuje podstawowe wiadomości. Dzięki rodzinie człowiek może poznać, czym jest miłość nie tylko teoretycznie, ale czując się kochanym i kochając. Rodzina uczy poprzez doświadczenie pracy i odpoczynku, codzienności i świętowania, zdrowia i choroby, radości i smutku, sukcesów i problemów, a także poprzez rozwiązywanie praktycznych zadań. Nic nie zastąpi wartości rodziny, jej historii, wspomnień, przeżytych wspólnie zdarzeń, wykonywanych razem codziennych czynności. Rodzina umożliwia odczuwanie wzajemnej bliskości, przywiązanie się do osób kochanych, kształtowanie empatii, podejmowanie konkretnych czynów dla dobra drugiego człowieka i współdziałanie (Dudziak 2002). Rodzina wskazuje na wartości i uczy norm je chroniących, pomaga je uwewnętrznić i żyć zgodnie z nimi. Poprzez wzajemne odniesienia rodzina uczy troski o drugiego człowieka i praktycznych form jej wyrazu. Uczy patriotyzmu i tego, by w każdej sytuacji i każdym środowisku czerpiąc przykład z ludzi świętych, ofiarnych i niezłomnych „zachować się tak, jak trzeba” (Szubarczyk 2014). Wszelkie instytucje i osoby zajmujące się edukacją prorodzinną oraz niosące konkretną pomoc rodzinom będącym w potrzebie powinny pełnić swe zadania we współpracy z rodziną, na zasadach współdziałania.

Nauczyciel WDŻ

Wśród osób niosących uzupełniające wsparcie w zadaniach wychowawczych rodziny znajdują się nauczyciele i wychowawcy. Szczególną rolę do spełnienia ma w tym zakresie nauczyciel wychowania do życia w rodzinie. Jego kompetencje mogą okazać się pomocne uczniom w coraz doskonalszym tworzeniu atmosfery aktualnej rodziny, przygotowaniu do małżeństwa i zakładania przyszłych rodzin. „Nauczyciel wychowania do życia w rodzinie, działając w imieniu rodziców, towarzyszy uczniom w drodze do dorosłości” (Zespół Ekspertów WDŻ 2017: 4). Jego zadaniem, przed rozpoczęciem zajęć, jest wzięcie udziału w spotkaniu z rodzicami, podczas którego przedstawia do akceptacji program nauczania, podręcznik i pomoce dydaktyczne. Oczekiwanie to zostało wskazane w rozporządzeniu MEN w sprawie sposobu nauczania szkolnego oraz zakresu treści z dnia 12 sierpnia 1999 r. i powierzone odpowiedzialności dyrektora (par. 5 ust. 1 i 2). Znaczenie tego zapisu wyraża zasadę współodpowiedzialności i współdziałania rodziny i szkoły, istotną tym bardziej, że celem programu zajęć WDŻ jest nie tylko „przekazywanie wiedzy i umiejętności”, ale także „stymulowanie rozwoju w wymiarze psychicznym, społecznym i moralno-duchowym” (Ostrowska 2001: 197). Nauczyciel powinien posługiwać się poprawną polszczyzną, przedstawiać treści dostosowane do wieku ucznia, mówić w sposób jasny i zrozumiały, stosować, ale i wyjaśniać terminy naukowe. Odpowiednio dobranymi słowami powinien wyrażać szacunek dla człowieka, małżeństwa, rodziny.

Treści WDŻ i ich realizacja

Nowa Podstawa Programowa WDŻ (rozporządzenie MEN z dnia 14 lutego 2017 roku) zawiera treści tematyczne umieszczone w sześciu działach: 1. Rodzina; 2. Dojrzewanie; 3. Seksualność człowieka; 4. Życie jako fundamentalna wartość; 5. Płodność; 6. Postawy. Tematyka ta ma charakter spiralny i odnosi się do dotychczas poznanych treści, przypominając je, łącząc i uzupełniając.

W realizacji wychowania do życia w rodzinie pomocna jest znajomość i przestrzeganie zasad regulujących właściwe odniesienie do procesu wychowawczego, wychowanka i przedmiotu. Nie można wychowania zawężać do edukacji seksualnej (Dudziak 2000), należy zwrócić uwagę na różne aspekty życia rodzinnego i ujmować człowieka integralnie, z uwzględnieniem wszystkich wymiarów (cielesnego, intelektualnego, emocjonalnego, duchowego, społecznego) jednocześnie. Warto wiedzieć, że rolą wychowawcy jest nie tylko rozwój zdolności poznawczych, ale konkretna pomoc w formacji osobowości, kształtowaniu charakteru, postaw, motywów postępowania, sposobów przejawiania emocji, wyrażania uczuć, podejmowania decyzji i konkretnych czynów dla dobra społeczności wraz z odpowiedzialnością za własne postępowanie (Strelau, Jurkowski, Putkiewicz 1979). Należy szanować godność każdego człowieka i uznać ludzkie prawo do życia od poczęcia do naturalnej śmierci. Trzeba przedstawiać człowieka i jego relacje z innymi osobowo, bez urzeczowiania i instrumentalizacji, oraz pamiętać o zasadzie priorytetu, która przypomina, że należy „używać rzeczy a kochać ludzi, nie zaś kochać rzeczy a używać ludzi”. Właściwą postawą odniesień osobowych jest: miłość, szacunek, kultura bycia (savoir vivre), troska o dobro indywidualne i wspólne. W przekazywaniu treści dotyczących małżeństwa wskazane jest eksponować jego wartość, odróżniając je od innych związków w aspekcie prawnym, fizycznym, psychicznym, duchowym i społecznym. Zasadne jest wskazywać na korzyści społeczeństwa ze współżycia seksualnego małżonków, którzy żyjąc w monogamicznym związku nie przenoszą chorób wenerycznych; dają świadectwo miłości, wierności, nierozerwalności, odpowiedzialności; dają społeczeństwu nowych członków – swoje dzieci; troszczą się o utrzymanie swoich dzieci, zapewniają im opiekę, właściwe (oparte na swym własnym świadectwie) wychowanie. Autentyczny wychowawca nie tylko uczy wychowanków doceniać osobową godność człowieka, ale czyni to osobiście na lekcji i poza nią. Jego zadaniem jest również ukazywanie norm chroniących małżeństwo i rodzinę, wskazywanie na możliwość rozwoju moralnego człowieka i przedstawianie etapów tego rozwoju.

Zgodnie z podstawą programową WDŻ należy uczyć przydatnej dla zdrowia przyszłych rodzin ekologii prokreacji, zasad odpowiedzialnego rodzicielstwa, fizjologii płodności i planowania dzietności w oparciu o jej rozpoznawanie. Zadaniem nauczyciela jest: informować o rodzajach, walorach i mankamentach (w tym skuteczności i skutkach stosowania) metod i środków świadomej prokreacji; uczyć poprawnych definicji i podziałów metod; oddzielić metody rozpoznawania płodności znane jako naturalne planowanie rodziny od antykoncepcji, środków poronnych, aborcji i sterylizacji; zdefiniować, że antykoncepcja: anti – przeciw, conceptio – poczęcie to działanie przeciwko poczęciu za pomocą środków mechanicznych, chemicznych, hormonalnych i stosunku przerywanego coitus interruptus; środki przeciwzagnieżdżeniowe to środki poronne, ponieważ poczęcie dziecka następuje w jajowodzie, a nie w macicy; wytłumaczyć, że metoda Ogino-Knausa znana w Polsce jako kalendarzyk małżeński to metoda historyczna (lata 30. XX wieku) polegająca na obliczeniach zależnych od długości cyklu. W sytuacji dość powszechnego zamieszania terminologicznego konieczne jest, by nauczyciel wyjaśnił, że obecnie stosowane metody NPR opierają się na obserwacji i interpretacji konkretnych objawów płodności, nie przynoszą negatywnych skutków ubocznych a wskaźnik Pearla pozwala na pozytywną ocenę ich stosowania. Współczesna młodzież powinna być zorientowana na czym polega, czego dotyczy i jak powinna być pełniona opieka prekoncepcyjna i prenatalna wobec rodziców oraz ich mających się począć i narodzić dzieci. Posiadana wiedza, a także przekonanie o jej słuszności przyczyniają się do stosowania konkretnych wskazań w praktyce.

Nauczyciel WDŻ powinien zwracać uwagę na normy, prawidłowości i wartości życia rodzinnego Powinien pamiętać, że ma się przed sobą dziecko/nastolatka i dostosowywać przekaz treści do jego wieku. Pedagogicznie przydatne jest, by prowadzący zajęcia miał świadomość istnienia odmiennej historii życia poszczególnych uczniów, odmienności doświadczeń i różnic rozwojowych. Słuszne jest, by pamiętał, że nie prowadzi lekcji dla małżonków czy narzeczonych przygotowujących się do wspólnej drogi razem, ale dla uczniów, których drogi życia będą różne i stanowią ich dalszą przyszłość. Zadaniem nauczyciela jest zachować takt, delikatność, wrażliwość, poszanowanie intymności i godności człowieka, a także przestrzegać kultury wypowiedzi swojej i uczniów. W problemach indywidualnych nauczyciel powinien umożliwić osobistą rozmowę bez przedstawiania szczegółów na forum klasy. Zadaniem dyrekcji i nauczycieli WDŻ jest dbać o podział lekcji na te realizowane dla całej klasy (9 godzin wspólnie) i godziny odrębne dla chłopców i dziewcząt (po 5 lekcji), łącznie w ciągu roku 14 godzin dla ucznia.

W procesie wychowania należy wszystkie treści przekazywać odpowiedzialnie, pamiętając o celach i skutkach, z troską o dobro człowieka i społeczeństwa, wiedząc, że granicą wolności jednego człowieka jest wolność drugiego. Trzeba również przewidywać możliwe reakcje uczniów w następstwie swego nauczania; uwrażliwiać na dobro i krzywdę drugiego człowieka, uczyć empatii,  inspirować do szerzenia dobra; omówić wielorakie walory przedmałżeńskiej powściągliwości seksualnej, wierności małżonków; doceniać rolę i zadania rodziców, uczyć uczniów wdzięczności, szacunku i okazywania pomocy ludziom starszym, współpracować z rodzicami.

Afirmujące odniesienie do drugiego człowieka, znajomość poszczególnych etapów jego rozwoju i gotowość wspierającej troski od okresu prekoncepcyjnego i prenatalnego, towarzyszenie z miłością w różnych sytuacjach życiowych, także podczas choroby i zbliżającej się śmierci, kultura wzajemnych odniesień, pamięć o zmarłych to wartościowe efekty oddziaływań wychowawczych. Warto o nie zabiegać i życzyć wszystkim ich uzyskania. Dzięki czemu świat osób i ich wzajemnych więzi może być lepszy (Urbaniak 2012), zarówno w wymiarze jednostkowym, jak i społecznym.

Bibliografia
Adamski F. 2004. Rodzina, [w:] Wychowanie do życia w rodzinie. Słownik pojęć, pod red. K. Ostrowskiej, Kraków: Rubikon, s. 104-105.
Allport G.W., Vernon Ph.E., Lindzey G. 1960. Zeszyt postaw wartościujących (Study of Values, Boston: Houghton Mifflin), w autoryzowanym przekładzie Mieczysława Choynowskiego.
Dudziak U. 2002. Wychowanie do miłości. Materiały dla nastolatków, ich rodziców i nauczycieli, Częstochowa: Wydawnictwo Akademii Polonijnej Educator..
Dudziak U. 2000. Seksualność a polityka od socjalizmu do liberalizmu, Toruń: Adam Marszałek.
Ostrowska K. 2001. Wychowanie do życia w rodzinie – ścieżka edukacyjna w szkole, „Medycyna Wieku Rozwojowego” V, Suplement I do nr 4, s. 197-206.
Strelau J., Jurkowski A., Putkiewicz Z. 1979. Podstawy psychologii dla nauczycieli, Warszawa: PWN.
Szubarczyk P. 2014. Inka – dziewczyna niezłomna, Kraków: Wydawnictwo AA.
Urbaniak A. 2012. Wychować dobrego człowieka, Poznań: Bonami.
Zespół Ekspertów WDŻ pod kierunkiem dr hab. Urszuli Dudziak, prof. KUL, Wychowanie do życia w rodzinie –informacje dla autorów programów i podręczników, wydawców i nauczycieli, Ośrodek Rozwoju Edukacji, Warszawa 2017.