Katechetyczny aspekt homilii dla dzieci

Najbardziej czytelne rozróżnienie między homilią a katechezą dał w 1964 roku niemiecki jezuita i teolog Ludwig Bertsch (1929-2006), ujmując katechezę jako Glaubenslehre, czyli naukę, przekaz wiary, tzn. doktryny, depozytu wiary, wiedzy na temat wiary, a homilię (kazanie) jako Glaubensleben, tzn. dosłownie: „życie wiarą”, „życie z wiary”, czyli budzenie i pogłębianie życia według wiary, doktryny, nauki chrześcijańskiej^[4]. Ks. Antoni Lewek (1940-2010) mówi zaś: „O ile katecheza ma pouczać i prowadzić do liturgii jako szczytu życia kościelnego (por. KL 10), to w samej już liturgii kazanie ma do spełnienia niezastąpioną rolę uświadomienia i dopomożenia w doświadczeniu tego życia, czyli przeżycia w wierze i miłości spotkania z Bogiem”^[5].

Każda homilia ma wymiar katechetyczny

Rozgraniczenie celu i zadań obu tych funkcji kerygmatycznych Kościoła -kaznodziejskiej i katechetycznej - jest jednak w praktyce bardzo trudne. Oba pierwiastki: kaznodziejski i katechetyczny, występują z różnym natężeniem w każdej homilii. Często nakładają się na siebie i wzajemnie uzupełniają. Można jednak powiedzieć, że homilia jest bardziej „słowem Boga”, a katecheza bardziej „słowem o Bogu”. W homilii Bóg jest bardziej podmiotem, a w katechezie bardziej przedmiotem nauczania. Homilia jest bardziej spotkaniem z Bogiem przemawiającym do nas i zbawiającym nas tu i teraz, a katecheza bardziej pouczeniem o Nim i o zbawieniu, które On daje. W homilii płaszczyzna oddziaływania homilisty na słuchaczy jest bardziej przeżyciowa, spotkaniowa, osobowo-dialogowa (delectare), a w katechezie bardziej poznawcza, intelektualna, przedmiotowa (docere)^[6].

Jednakże każda homilia - zbudowana według zasad współczesnej teologii – ma aspekt katechetyczny. Miejsce na pouczenie i ugruntowanie wiary jest w didaskaliach, które razem z kerygmą, paraklezą i mistagogią stanowią konieczne elementy współczesnej homilii^[7].

Homilia w gruncie rzeczy zakłada katechezę – jak pisze o. Gerard Siwek. Bez niej byłaby zawieszona w próżni. „Homilia budzi głód katechezy, gdyż domaga się katechetycznej kontynuacji”^[8] (por. CT 48). Niemniej zastępowanie homilii katechezą będzie utrudniać „przeżywanie liturgii jako misteryjnego, mistycznego wydarzenia. Skutkować będzie powolnym zacieraniem się w świadomości uczestników istoty Eucharystii. Mszą św. będzie się powoli zamieniać w biblijno-katechetyczno-modlitewne spotkanie, podczas którego coraz mniejsze będzie zapotrzebowanie na wielką modlitwę eucharystyczną z przeistoczeniem”^[9].

Nie katecheza, lecz homilia katechetyczna

To, że homilii nie można zastępować katechezą, wynika również z Dyrektorium o Mszach św. z udziałem dzieci z 1973 roku: „We wszystkich Mszach z udziałem dzieci ważne zadanie spełnia homilia, która wyjaśnia słowo Boże. Homilia skierowana do dzieci niekiedy będzie przechodzić w dialog z nimi, chyba, że lepiej jest, aby dzieci słuchały w milczeniu” (DMD 48). Dzieci nie mają zatem wysłuchać na Mszy katechezy, lecz homilii, mogącej przybierać formę tzw. homilii katechetycznej, czyli takiej, która dostrzega Boże pouczenie (prawdę wiary) zawarte w czytanych podczas Eucharystii tekstach świętych i rozpatruje je zawsze w kontekście sprawowanego misterium.

Homilia ma być dla dzieci doświadczeniem tajemnicy, miejscem spotkania z Bogiem, do czego przygotowuje je szkolna i parafialna katecheza. Żeby to spotkanie w pełni umożliwić, homilista może i powinien posłużyć się metodami katechetycznymi, zwłaszcza tymi, które proponuje model kerygmatyczno-antropologiczny katechezy^[10]. Powinien zatem mówić obrazowo (dzieciom z trudem przychodzi myślenie abstrakcyjne), stosować opowiadanie, symbol, dialog, umiejętnie stawiać pytania, dopuszczać kooperację, wprowadzać elementy zabawy, teatru^[11], dawać konkretne zadania do wypełnienia, trafnie nawiązywać do realiów dziecięcego świata – wszystko po to, by dziecko usłyszało i zobaczyło, co Bóg mówi dziś do niego, co mówi mu o sobie i co mówi mu o nim, o jego życiu, powołaniu i zadaniu, jakie przed nim tu i teraz stawia, i jak ono ma to zadanie wypełnić. Do tego homilista potrzebuje poznania świata dziecka, jego przeżyć, jego patrzenia na rzeczywistość.

Bp Antoni Długosz uważa, że tylko wtedy głosimy dzieciom „prawdziwą homilię - a tym samym jesteśmy prorokami Boga - gdy przekazujemy kerygmat: Boże pouczenie zawarte w przekazie biblijnym Ewangelii lub pozostałych czytań. Najważniejszy jest ewangelijny przekaz i zasadniczo na nim powinniśmy się koncentrować”^[12]. O tym powinni pamiętać wszyscy homiliści, będący zazwyczaj także katechetami, by gorliwie zabiegając o przekaz depozytu wiary dzieciom i utrwalaniu ich wiary, nie wylali niechcący dziecka z kąpielą.

Ks. Adam Kalbarczyk - kapłan archidiecezji poznańskiej, germanista, doktor teologii, wykładowca homiletyki, adiunkt na Wydziale Teologicznym UAM w Poznaniu.