Katechetyczny aspekt homilii dla dzieci

Homilia czy katecheza dla dzieci?

„Drogie dzieci, powiedzcie mi, o czym była dzisiejsza Ewangelia?” – tak mniej więcej zaczyna się większość homilii dialogowanych na Mszach z udziałem dzieci. Rozmowa homilisty z dziećmi, którą to pytanie inicjuje, przypomina bardziej dialog edukacyjny, stosowany na szkolnych katechezach, niż dialog kaznodziejski. Zarówno to „klasyczne” pytanie wstępne, jak i większość pytań po nich następujących (np. pytanie o przypadające święto, o to, czym jest rekwizyt, którym kaznodzieja chce się posłużyć w homilii, kim była postać występująca w tekście biblijnym, ile jest sakramentów, jak brzmi IV przykazanie Boże itd.) ma charakter tzw. pytań egzaminacyjnych albo dydaktycznych^[1]. Abstrahując od sytuacji skrajnych, kiedy kaznodzieja jest jawnie nieprzygotowany i próbuje to ukryć sprawdzaniem wiedzy religijnej dzieci, przeprowadzając coś w rodzaju „zgaduj-zgaduli” czy quizu na tematy religijne – na ogół ma się wrażenie, że czas przeznaczony we Mszy na homilię, czyli głoszenie słowa Bożego, traktowany jest przez wielu księży jako dodatkowa możliwość nauczania katechetycznego. Takie praktyki rodzą pytanie: homilia czy katecheza dla dzieci?^[2]

W ramach liturgii zawsze homilia

Odpowiedź może być tylko jedna: W ramach liturgii zawsze homilia. W niej bowiem, „w ciągu roku liturgicznego, przedstawia się na podstawie świętego tekstu tajemnice wiary i zasady chrześcijańskiego życia”; ma być ona częścią sprawowanej liturgii. „Bez poważnego powodu nie należy jej opuszczać we Mszach świętych sprawowanych z udziałem wiernych w niedziele i święta nakazane” – czytamy w soborowej Konstytucji o liturgii świętej (KL 52). Postulat ten w formule znacznie szerszej znajdziemy we Wprowadzeniu do Lekcjonarza Mszału Rzymskiego (wydanie z 1981 roku): „Homilia, (…) począwszy od ogłoszenia Konstytucji liturgicznej Soboru Watykańskiego II, często była (…) zalecana, a w niektórych przypadkach jest nakazana. Homilia (…) w sprawowaniu Mszy świętej zmierza do tego, by głoszone słowo Boże wraz z Liturgią eucharystyczną stawało się zwiastowaniem przedziwnych dzieł Bożych w dziejach zbawienia, czyli w misterium Chrystusowym. Albowiem paschalne misterium Chrystusa, głoszone w czytaniach i homilii, urzeczywistnia się przez ofiarę Mszy świętej. Chrystus zaś jest zawsze obecny i działa w przepowiadaniu swojego Kościoła. Homilia więc, będąc wyjaśnieniem słowa Pisma Świętego, które zostało odczytane, czy też jakiegoś tekstu liturgicznego, winna prowadzić wspólnotę wiernych do czynnego sprawowania Eucharystii, tak aby zachowywali w życiu, co otrzymali przez wiarę. Dzięki temu żywemu wykładowi zarówno odczytane słowo Boże jak i liturgiczne obrzędy Kościoła mogą osiągnąć większą skuteczność, jeżeli homilia jest prawdziwie owocem rozmyślania, jeśli jest dobrze przygotowana, niezbyt długa ani zbyt krótka i jeśli jest skierowana do wszystkich obecnych, także do dzieci i ludzi niewykształconych” (WLM 24). Podobne sformułowania znajdziemy w obowiązującym od 1983 roku Kodeksie Prawa Kanonicznego (KPK kan. 767) i w Ogólnym Wprowadzeniu do Mszału Rzymskiego (OWMR 65; zob. także 66; wyd. III z 2002 roku).

Homilia a katecheza

Cytowane wyżej dokumenty mówią wiele na temat istoty, statusu i celu homilii. A czym jest katecheza, którą tak często we Mszy z udziałem dzieci zastępuje się homilię?

Adhortacja apostolska o katechizacji, Catechesi tradende, nazywa katechezą „całość wysiłków podejmowanych w Kościele dla powoływania uczniów i dla pomagania ludziom w uwierzeniu, że Jezus Chrystus jest Synem Bożym, aby przez wiarę mieli życie w imię Jego, aby ich wychowywać i uczyć tego życia, budując w ten sposób Ciało Chrystusa” (CT 1).

Dieter Emeis, niemiecki pastoralista i katechetyk, uważa, że termin „katecheza” nie ma jasno sprecyzowanego znaczenia. W węższym ujęciu katecheza to wprowadzenie we wspólnotę wiary chrześcijańskiej, a więc proces przygotowujący do przyjęcia chrztu, lub okres nauki, w którym ochrzczeni już ludzie (dzieci, młodzież, dorośli) mają poznać bliżej wiarę Kościoła i odczytać w niej swoje powołanie do pełni życia. Ponieważ jednak proces poznawania wiary chrześcijańskiej na tym się nie kończy – wiara bowiem wzrasta i dojrzewa przez całe życie – katecheza pojmowana jest szerzej jako ogół tych duszpasterskich działań Kościoła, które mają na celu coraz głębsze wprowadzenie tak wspólnot chrześcijańskich, jak i pojedynczych chrześcijan w misterium wiary (zob. CT 20). Katecheza nie jest zatem jedynie procesem wprowadzającym w wiarę, lecz stale ją pogłębiającym; nie jest też wyłącznie procesem uczenia się, który w jakimś momencie się kończy. Ponieważ zaś poprzez każdą formę aktywności Kościoła można uczyć się wiary, to w bardzo szerokim ujęciu trzeba by uznać za katechezę całokształt życia kościelnego. Żeby się w tym nie pogubić, należy z jednej strony mówić o katechetycznym wymiarze wszystkich form życia chrześcijańskiego, wspólnotowego i kościelnego (a więc i kaznodziejstwa!) i być nań otwartym, a z drugiej strony uznawać za katechezę tylko te formy działalności Kościoła, które z zasady i świadomie, przede wszystkim zaś z uwagi na swój dydaktyczny charakter zmierzają do procesów uczenia się wiary. Tak więc wymiar katechetyczny ma bez wątpienia liturgia, gdyż udział w niej powoduje wzrost i dojrzewanie wiary. Liturgia nie jest jednak katechezą, bowiem jej główną intencją nie jest nauczanie zebranych, lecz celebrowanie, świętowanie tajemnic wiary^[3].

Katechezą nie jest i być nie może również homilia – integralna część samej liturgii (zob. KL 52; por. IOe 55). Ma ona co prawda na celu umocnienie i pogłębienie wiary słuchaczy oraz podtrzymywanie ich chrześcijańskiego życia (por. OWMR 65), jednakże jako akt liturgiczny ma przede wprowadzić wiernych, także dzieci, w świat obecności Boga, tak aby rozpoznali zawarty w orędziu tekstów biblijnych dar Boży i jednocześnie zobowiązanie, jakie ten dar na nich nakłada. Homilia głoszona w Kościele, dla Kościoła i przez Kościół stanowi jego podstawową funkcję, której celem jest budowanie wspólnoty zmierzającej ku zbawieniu i zjednoczeniu z Bogiem.