Polaków pielgrzymowanie do Niepodległości

Obok wielkich zrywów zbrojnych prowadzono mozolną pracę organiczną. Głównym celem tej pracy „u podstaw” było wychowanie społeczeństwa w duchu patriotyzmu. Za jedną z form tej działalności uznano pielgrzymki.

Świątynie polskie odznaczały się wyjątkową siłą przyciągania. Pielgrzymki bowiem obok treści religijnej zawierały również treści natury patriotycznej i często stanowiły swego rodzaju demonstrację skierowaną przeciw zaborcom. Sanktuaria zaczęły odgrywać ważną rolę również jako miejsce więzi społecznych i symbol wolności. Przez dokonujące się w nich spotkania Polaków ze wszystkich zaborów ośrodki te odegrały wielką rolę w procesie integracji narodowej. Ks. Jan Górecki pisze m.in.: „Na miejscu świętym można było nacieszyć się wolnością ducha, tutaj nikt nie czuł się skrępowany, tutaj odbywało się swoiste świętowanie wolności Polaków z trzech zaborów” (Ks. J. Górecki, „Pielgrzymki na Górnym Śląsku w latach 1869-1914”, Katowice 1994, s. 27). Niektóre pielgrzymki o motywacji religijno-patriotycznej organizowano do ośrodków silnie związanych z historią Polski (np. do Gniezna, Krakowa, Warszawy, Wilna). Ruch ten, zapoczątkowany w Krakowie, tak scharakteryzował Karol Borelowski: „Wycieczki do Krakowa stają się dla ludu równorzędne z nabożnymi pielgrzymkami do Częstochowy, Kalwarii i innych miejsc, cudami słynących. W jednym wypadku rolę grają czynniki religijne, w drugim narodowe: istota zjawiska w obu ta sama” (K. Borelowski, „Pątnictwo narodowe. W sprawie wycieczek ludowych i szkolnych do Krakowa”, Kraków 1912, s. 3).

Zaborcy często uniemożliwiali organizowanie oficjalnych pielgrzymek do poszczególnych sanktuariów, zwłaszcza do tych najbardziej znanych. Z wyjątkową represyjnością spotykały się pielgrzymki udające się na Jasną Górę. Doceniając rangę tego sanktuarium w kształtowaniu świadomości narodowej Polaków, władze zaborcze czyniły duże trudności w udzielaniu zezwoleń na pielgrzymowanie do Częstochowy.
W okresie politycznej autonomii Galicji (od końca lat sześćdziesiątych XIX wieku) na ziemiach tych zaistniały najkorzystniejsze warunki w zakresie aktywizacji migracji pielgrzymkowych. Spowodowało to również, że niemal wszystkie koronacje wizerunków Maryi, jakie odbyły się na ziemiach polskich pod koniec XIX i na początku XX wieku, związane były z sanktuariami znajdującymi się w zaborze austriackim.
Każde z istniejących sanktuariów przyczyniało się do umacniania zarówno więzi religijnych, jak i lokalnych, regionalnych i narodowych – na przykład liczne pielgrzymki zdążające ze Śląska do sanktuariów maryjnych były środkiem utrzymania polskości i wiary w czasie Kulturkampfu (Ks. J. Górecki, op. cit., s. 20).