Duch bliższy nam, niż my sami sobie

eSPe: Jakie są zasadnicze różnice w ujęciu Ducha Świętego w teologii prawosławnej i katolickiej?

ks. dr Henryk Paprocki: Zasadnicza różnica bierze się z faktu, że liturgia prawosławna umieszcza Ducha Świętego w samym sercu misterium. Każda Eucharystia zaczyna się od modlitwy do Ducha Świętego, każdy sakrament i każde poświęcenie dokonywane są przez specjalną modlitwę przyzywającą Ducha Świętego i zwaną epiklezą. Duża ilość tekstów liturgicznych, zwłaszcza w okresie Wielkiego Postu i Paschy, mówi o Duchu Świętym. W końcu Duchowi Świętemu poświęcony jest poniedziałek Pięćdziesiątnicy. Można powiedzieć, że Kościół dokonuje swoich czynności sakramentalnych w mocy Ducha Świętego. Ta sytuacja liturgiczna – a przecież lex orandi, lex credendi* – znajduje swoje odbicie w teologii, która podkreśla bardzo mocno uświęcenie dokonywane przez Ducha Świętego.

Jezus w swoim człowieczeństwie był namaszczony przez Ducha Świętego; „Duch Święty zstąpi na Ciebie” (Łk 1, 35a). Stąd też Apostoł Paweł mówił, że nikt nie może powiedzieć, że Jezus jest Panem, jak tylko w Duchu Świętym (por. 1 Kor 12,3 ). Matka Boża jest natomiast nazywana Nosicielką Ducha, co znajduje swoje odbicie w nauce o Bogurodzicy. Równocześnie Duch Święty jest najbardziej tajemniczą z Osób Trójcy Świętej, wymykającą się wszelkim definicjom, gdyż „tchnie, kędy chce”, a poza tym cała Trójca jest święta i jest duchem. Jest to więc zarazem wejście w tajemnicę Trójcy Świętej – jedno imię, ale Trzech. Wyczulenie Prawosławia na rolę Ducha Świętego w Kościele i w życiu chrześcijanina jest poświadczone w objawieniach św. Serafina z Sarowa, który nauczał, że celem naszego życia jest zdobywanie Ducha Świętego.

Jakie formy kultu Ducha Świętego są obecne w prawosławiu?

Każdy chrześcijanin prawosławny przynajmniej dwa razy dziennie zwraca się w modlitwie do Ducha Świętego. Jest to bardzo starożytna i piękna modlitwa, którą pozwolę sobie zacytować, ponieważ teksty liturgiczne prawosławia są mało znane w Polsce: „Królu Niebieski, Pocieszycielu, Duchu Prawdy, który wszędzie jesteś i wszystko napełniasz, Skarbnico Dóbr i Dawco życia, przyjdź i zamieszkaj w nas, i oczyść nas od wszelkiej zmazy i zbaw, o Dobry, dusze nasze”.

Wszystkie modlitwy w prawosławiu mają charakter trynitarny i kończą się doksologią, w której wymienia się także Ducha Świętego. W liturgii Eucharystii centralnym momentem jest przyzywanie Ducha Świętego, aby zstąpił na zgromadzenie i na dary ofiarne, czyniąc wszystko ciałem Chrystusa. Jednak poza poniedziałkiem Pięćdziesiątnicy nie ma żadnego odrębnego kultu Ducha Świętego. Możemy mówić o kulcie trynitarnym, który odnosi się do Trzech Osób Boskich. Chodzi tutaj bowiem o zachowanie tak zwanej równowagi trynitarnej, to znaczy równego kultu Trzech Osób Boskich.

Łac. zasada modlitwy, zasadą wiary – sposób w jaki się modlimy jest odbiciem naszego postrzegania Boga