Barokowa muzyka jezuitów

W latach dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia oraz na początku obecnego na muzycznym rynku południowoamerykańskim ukazało się wiele płyt z nagraniami muzyki dawnych redukcji jezuickich. Wśród nich między innymi: Misiones de Chiquitos (płyty, które w dwóch częściach prezentują nagrania z Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Renesansu i Baroku Amerykańskiego z lat 1996-2002), Música de Navidad (część I i II), Baroque Music from the Bolivian Rainforest, Barroco en Misiones y Catedrales de Bolivia, Lima – La Plata – Missiones Jésuites, Vępres de San Ignacio Domenico Zipolego, a także dwie opery: San Ignacio. L’opéra perdu des missions jésuites de l’Amazonie oraz Mission San Francisco Xavier. Imponujący zbiór kilkunastu płyt z muzyką barwną, roztańczoną, tętniącą życiem i ludyczną, w najlepszym tego słowa znaczeniu. Z muzyką – podkreślmy – w której, zgodnie z duchem czasu, sacrum przeplata się stale z profanum i w której tym samym językiem mówi się o sprawach Boskich, co ludzkich, w podobnym tonie wyraża uczucia miłosne i religijne. To muzyka wielbiąca Boga tyleż modlitewnym recytatywem i ascetyzującą polifonią, co liryczną melodią i tanecznym rytmem.

Omawiane płyty prezentują obszar twórczości muzycznej do niedawna zapoznany, a przecież stanowiący część integralną obfitej spuścizny i przebogatego dziedzictwa muzyki epoki baroku, z uwzględnieniem także późnorenesansowych korzeni. Twórczość ta – kompozytorów znanych z nazwiska, jak i często anonimowych – związana była, mniej lub bardziej ściśle, z działalnością misyjną jezuitów europejskich i Kreolów wśród indiańskich plemion Ameryki Południowej na terenie Paragwaju, Argentyny, Urugwaju, Brazylii, Boliwii i Peru. Najbardziej intensywny czas tej działalności przypada na lata 1610-1767, kiedy jezuici zaszczepiali wiarę chrześcijańską wyznania katolickiego na gruncie pierwotnych kultur Indian Gua- rani, Moxo, Chiquito: nawracali, chrzcili, ewangelizowali. Budowali kościoły w stylu kontrreformacyjnego baroku, wypełniali je też dziełami sztuki – malarstwa i rzeźby. Zakładali szkoły i szpitale. Cywilizowali Indian, krzewili wśród nich – w języku łacińskim oraz językach narodowych – kulturę europejską o chrześcijańskim zakorzenieniu. W rezultacie powstawała kultura o cechach swoistych, którą nazwać by można „indojezuicką”. Jakkolwiek bowiem również jezuici byli w swej działalności kolonizatorami (w szerokim sensie tego słowa), w przeciwieństwie do brutalnej, często okrutnej kolonizacji militarnej konkwistadorów, kolonizacja jezuitów była mądra i prowadzona w duchu prawdziwie chrześcijańskim, wyrozumiale tolerancyjna wobec rodzimej kultury.

Bardzo ważnym czynnikiem ewangelizacji była rozbrzmiewająca w kościołach muzyka: religijna, liturgiczna, paraliturgiczna, a także już poza kościołami – choć może nie do końca – świecka. Muzyka, której dominantę ekspresyjną stanowiła – w myśl założeń jezuitów – radość (alegría) i radowanie się z Bożej obecności. Materialne świadectwa tej muzyki zaczęto odkrywać w latach sześćdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku, podczas renowacji i restauracji kościołów chiquitańskich w Boliwii i Paragwaju. Wówczas to z kościelnych archiwów wydobyto na światło dzienne ponad pięć tysięcy manuskryptów z najrozmaitszymi utworami muzycznymi z misji Indian Chiquito. W roku 2006 znaleziono natomiast prawie sześć tysięcy stron z zapisem muzyki z misji Indian Moxo. Rękopisy te zgromadzono w centralnym Archivo Musical de Chiquitos w Concepcion w Boliwii i zaczęto muzykę drzemiącą dotąd w zapisach sposobić do współczesnego życia koncertowego. W roku 1991 – pod patronatem UNESCO, a staraniem Asociación pro Arte y Cultura – zorganizowano pierwszy, wspomniany już wcześniej, Międzynarodowy Festiwal Muzyki Renesansu i Baroku Amerykańskiego „Misiones de Chiquitos”. Dyrektorem artystycznym festiwalu, który jest już stałym przedsięwzięciem w życiu kulturalnym Ameryki Południowej (dotychczas odbyło się sześć edycji festiwalu), został Polak – Piotr Nawrot SDV, wybitny muzyk, dyrygent, muzykolog i teolog. Warto wspomnieć, że bez zaangażowania polskiego werbisty, jego żmudnych poszukiwań i ogromnego wysiłku rekonstrukcji muzycznych rękopisów (niekiedy w jednej trzeciej zniszczonych), wiele z utworów misyjnego baroku by się nie zachowało.