Baranek wielkanocny

W wielu kulturach od tysięcy lat żywy baranek był zwierzęciem ofiarnym. Uważany za symbol prostoty, niewinności, łagodności i cierpliwości (znosi w milczeniu strzyżenie i uśmiercanie), pełnił funkcję mediatora między światem ludzi i strefą sacrum. W ofierze swoim bóstwom składali go m.in. Fenicjanie, Grecy, Rzymianie, także by przywołać siły witalne, był bowiem również symbolem płodności. Z tego samego powodu w starożytnym Rzymie na świeżej owczej skórze sadzano państwa młodych, a panna młoda nosiła wełniany pasek, który małżonek rozwiązywał w noc poślubną. Zwyczaje te trwały jeszcze przez kilka wieków średniowiecza w wielu regionach Europy Zachodniej.

Szczególne miejsce zajmował baranek (także jagnię) w kręgu kultury judaistycznej. Żydzi składali Jahwe baranki jako codzienną ofiarę-mnodlitwę, a zwłaszcza w szabat i dni świąteczne. Wyjątkowe znaczenie miał baranek paschalny, który upamiętniał kres niewoli egipskiej – w noc rozpoczęcia wędrówki do Ziemi Obiecanej znak wykonany z Bożego nakazu na drzwiach jego krwią, chronił żydowskie rodziny przed Aniołem Śmierci. Mięso paschalnego baranka mieli spożyć w stroju podróżnym, na stojąco i pospiesznie. Rytuał ten jest do dzisiaj centralnym elementem corocznych obchodów Paschy upamiętniających to wydarzenie.

Wizerunek i atrybut

Dla chrześcijan baranek to symbol męki, śmierci i zmartwychwstania Chrystusa oraz Eucharystii. Baranek Boży, zraniony i zabity, ale jednocześnie zwycięski, jest biblijnym symbolem Wielkanocy. O baranku jako figurze Chrystusa mowa w Starym Testamencie w licznych proroctwach, m.in. przy opisie ofiary Abla, Abrahama, wyjścia Żydów z niewoli egipskiej. Do symbolu tego też wielokrotnie odwołuje się w Nowym Testamencie Jezus w swoim nauczaniu, a Jan Chrzciciel jako pierwszy nazywa Zbawiciela Barankiem Bożym (J 1, 29), który symbolizuje krzyżową ofiarę Jezusa złożoną dla odkupienia ludzkości (Iz 53, 7).

Pierwsze wizerunki baranka znajdują się w katakumbach. Często spotyka się je w początkowych wiekach chrześcijaństwa, zwłaszcza po ustaniu prześladowań chrześcijan za czasów cesarza Konstantyna Wielkiego. Umieszczano je w tympanonach portalów świątyń, w zwornikach sklepień, zwieńczeniach ołtarzy. W ikonografii baranek jest też atrybutem wielu świętych, a wśród nich św. Agnieszki, św. Franciszka z Asyżu, św. Jana Chrzciciela. Zgodnie z dawną tradycją w dniu św. Agnieszki (21 stycznia) w bazylice jej imienia w Rzymie poświęcane są dwa baranki, które następnie składa się w darze papieżowi; z ich wełny tkane są potem paliusze.

Z ciasta, cukru, złota

Baranek wielkanocny to figurka baranka w pozycji stojącej lub leżącej, z czerwoną chorągiewką ze złotym krzyżem. Był elementem święconego już w VII wieku, ustawianym także na stołach z wielkanocnym śniadaniem. Ten ostatni zwyczaj oficjalnie wprowadził do tradycji Kościoła papież Urban V(19 XII 1370), by baranek przypominał biesiadującym wiernym o istocie świąt wielkanocnych – Zmartwychwstaniu, a także o tym, że ludzie są przeznaczeni do wiecznej uczty na godach Baranka.

Baranki wykonywane były zarówno z produktów spożywczych, jak i z różnego rodzaju materiałów trwałych. Były więc baranki z masła lub wędzonego sera (Karpaty), formowane w drewnianych lub rzeźbionych formach, a przede wszystkim pieczone z ciasta w żeliwnych formach różnej wielkości.

Gotowy wypiek był często pokrywany białym lukrem lub oblewany czekoladową polewą. Oczy i pyszczki baranków gospodynie robiły z jagód smażonych w cukrze, na wsi często z owoców jałowca. Dawne tradycje mają też wyrabiane w cukierniach baranki z masy cukrowej, piernika, marcepana i najmłodsze – formowane z czekolady. Na stołach arystokracji i mieszczan stawiane były także figurki z porcelany i fajansu lub nawet ze srebra i złota, ozdabiane szlachetnymi kamieniami. W XIX stuleciu pojawiły się malowane baranki z gipsu i gliny oraz z dmuchanego szkła. Wszelkiego rodzaju figurki sprzedawano na przedświątecznych targach i jarmarkach, w cukierniach i piekarniach.

Element tradycji

W polskiej tradycji baranek wielkanocny pojawił się w XVII wieku. Nazwano go Agnuszkiem (a nie Agnuskiem; był to medalik woskowy rozpowszechniany przez Watykan z wizerunkiem baranka na awersie i Jana Chrzciciela na rewersie). Królowały baranki z ciasta, u szlachty i mieszczaństwa także z marcepanu, na wsiach – z masła i cukru.

Nakrywając stół do wielkanocnego śniadania, stawiano baranka na odwróconym dnem do góry talerzu, garnuszku, potem także na doniczce, na której to podstawce rosła posiana wcześniej rzeżucha lub owies.

Poświęcone baranki były z reguły przechowywane aż do następnej Wielkanocy. Gospodynie paliły je w Wielką Sobotę w piecu, w którym piekły się potem świąteczne ciasta. Wierzono, że zabieg ten zapewni udane wypieki. W niektórych regionach Polski poświęcone baranki traktowano jako lekarstwo skuteczne w różnych dolegliwościach na równi ze święconymi ziołami.

Drewnianą figurkę baranka, tzw. traczyk, chłopcy obnosili po wsi w lany poniedziałek. Była ona umieszczona w niewielkim czworobocznym ogródku przybranym zielenią. Baranek trzymał w łapkach piłę, która miała nawiązywać, według chrześcijańskiej interpretacji obrzędu, do faktu, że mały Jezus pomagał św. Józefowi – cieśli w jego zajęciach. Korzenie tego zwyczaju sięgają w rzeczywistości do czasów przedchrześcijańskich i wiosennej magii wegetacyjnej.