Sztuka w świątyni rozrywki

Paradygmat eurokalifornijski

Osiedlenie się Tansmana w Hollywood jesienią 1941 roku to dla amerykańskiej kinematografii czas, w którym rola i skala udziału kompozytorów w produkcji filmu była już znaczna. Przypomnijmy, że lata 1927-1931 to okres przechodzenia od kina niemego do dźwiękowego. Wówczas studia filmowe rozszerzyły swe struktury o departamenty muzyczne i zatrudniały kompozytorów. Wielkie koncerny filmowe, takie jak MGM, Paramount, Twentieth Century-Fox czy Warner Bros., współpracowały w tym czasie co najmniej z kilkunastoma, jeśli nie kilkudziesięcioma kompozytorami. Dlatego twórcy uchodzący z ogarniętej wojną Europy znajdywali w Los Angeles warunki utrzymania i często pozostawali w USA do końca życia.

Przybywając do Hollywood, Tansman dzielił los innych twórców, którzy emigrowali z zamieszkałych przez siebie krajów ze względów politycznych. Pośród kompozytorów, którzy odnieśli sukces w Hollywood w okresie wojny, znajdował się m.in. Franz Waxman, pochodzący z niemieckiej rodziny o korzeniach żydowskich, zamieszkałej na Górnym Śląsku. Po dojściu Hitlera do władzy wyjechał on do Paryża, a następnie do USA. Podobną drogę odbyli, opuszczając Wiedeń, Ernst Toch i urodzony w Berlinie André Previn, a także Bronisław Kaper. Mario Castelnuovo-Tedesco, który po zwycięstwie rewolucji faszystowskiej pozostał we Włoszech i był prześladowany przez reżim Mussoliniego, wyjechał do Ameryki dopiero w roku 1939. Ostatni z tego grona zdecydował się na emigrację Tansman, cudem unikając śmierci. Historia ta, jak i wiele innych, została w pasjonujący sposób opisana przez Janusza Cegiełłę w książce Dziecko szczęścia.

W latach 40. Los Angeles stało się miejscem na kształt Berlina czy Wiednia na wygnaniu. Znalazła tam bowiem schronienie elita intelektualna i artystyczna Europy, w tym takie postaci, jak: Aldous Huxley, Thomas Mann, Lion Feuchtwanger, Bertolt Brecht, Jean Renoir, René Clair, Julien Duvivier, Igor Stravinsky, Arnold Schönberg, Max Steiner, Alfred Döblin, Bertrand Russell, Franz Werfel, Golo Mann, Alfred Hitchcock, Darius Milhaud, Hanns Eisler. Dzięki ludziom tego formatu, utrzymującym więzy przyjaźni i współpracy można, zdaniem amerykańskiego badacza Kevina Stara, mówić o wytworzeniu się w kulturze „paradygmatu eurokalifornijskiego”.

Składał się nań pewien zespół zachowań i obyczajów wyniesiony z europejskich stolic, wyróżniający życie codzienne europejskich twórców w Hollywood, jak również zespół postaw i wyznawanych wartości. Ich istotnym składnikiem był radykalny sprzeciw wobec faszyzmu i antysemityzmu. Ważnym elementem owego modelu był także sprzeciw wobec komercjalizacji sztuki. Dążenie do tworzenia wolnej i wielkiej sztuki stanowiło dla eurokalifornijczyków wręcz moralny imperatyw.

W społeczności artystów, którzy trafili do Hollywood, najznaczniejsze były środowiska: austro-niemieckie, francuskie – określające się mianem „Résistance Hollywoodu” – i brytyjskie, na którego czele stał Chaplin. Tansman, związany przed wyjazdem z Europy z Polską i Francją, nie solidaryzował się specjalnie z żadną z tych grup. Zdaniem Erica Waltera White’a stworzył on, wspólnie z Igorem Stravinskym, osobny krąg, do którego należeli rosyjscy emigranci – malarz Eugène Berman, baletmistrz i choreograf Adolph Bolm, aktor Vladimir Sokoloff; a także Franz Werfel, dramatopisarz, poeta i powieściopisarz przybyły z Austrii; prawnik Stravinsky’ego i krewny Tansmana – Aaron Sapiro; Aldous Huxley, urodzony w Anglii pisarz i filozof oraz Nadia Boulanger – francuska pedagog, muzykolog i kompozytorka. Sam Tansman wymieniał jeszcze Thomasa Manna, który rzeczywiście często bywał w hollywoodzkiej posiadłości Aleksandra, podobnie jak znany biograf i historyk Emil Ludwig. Szczególną postacią tego kręgu była żona Werfla, legendarna femme fatale Wiednia – Alma Mahler. Wcześniej małżonka wielkich: Gustava Mahlera i Waltera Gropiusa.

Dom Tansmanów mieścił się w Beverly Hills. Z czasem zaczęto tam organizować spotkania, które traktowano na wzór europejskich salonów. Salon Tansmanów odwiedzany był, poza emigracją twórczą, przez amerykańską elitę intelektualną. Martin D. Kamen, wybitny fizyk zaangażowany w projekt Manhattan, wspominał, że kiedy przyjechał do Los Angeles w 1945 roku, przyjaciele umożliwili mu odwiedziny u Tansmanów. Uczony był pod wrażeniem, gdy zaprowadzono go do pokoju gościnnego pełnego gwiazd Hollywood, gdzie odbył się recital w wykonaniu samego gospodarza, następnie zaś recytowano Shakespeare’a. Podczas spotkań do późnych godzin nocnych dyskutowano całą gamę problemów – od ostatnich sensacji politycznych, poprzez tematykę Listów św. Pawła, estetykę muzyki Bacha, po styl Gide’a oraz związki między myślą Spinozy i Bergsona.

Osobnym miejscem spotkań był elitarny Crescendo Club, na którego czele stał Lazar Samoiloff. Ów prywatny klub, działający w Los Angeles od grudnia 1939 roku, skupiał grupę kompozytorów, do której należeli: Arnold Schönberg, Aleksander Tansman, Aaron Copland, Miklós Rózsa, Mario Castelnuovo-Tedesco, Ernst Toch, George Antheil, Adolphe Weiss, Paul Pisk oraz George Tremblay. Spotykali się oni co miesiąc, organizowali koncerty, na które zapraszano różnych wykonawców działających w Ameryce.

Osiadłszy w Hollywood Tansman znowu mógł przystąpić do regularnej pracy i koncertowania. 14 listopada w Operze Saint-Louis Vladimir Golschmann dokonał światowej premiery Rapsodie Polonaise Tansmana. Autor dedykował swe dzieło obrońcom Warszawy z 1939 roku. Utwór ten, przypominający o tragicznym losie Polski, wykonywany był w USA do końca wojny.