SZOPKA KRAKOWSKA

W historycznej stolicy Polski, Krakowie – mieście z bogatą tradycją, pełnym zabytków – zrodził się fenomen szopki krakowskiej. Nigdzie nie powstają tak niezwykłe budowle upamiętniające narodzenie Jezusa. Taka forma szopki wykształciła się w XIX w., rozpropagowana w XX w. i do dziś kultywowana. To dzieła wykonywane specjalnie na Konkurs Szopek Krakowskich, organizowany przez Muzeum Historyczne Miasta Krakowa. Ich twórcami są amatorzy, zarówno dorośli, jak i dzieci.

Szopka św. Franciszka z Asyżu

Zwyczaj specjalnego upamiętnienia narodzenia Jezusa wprowadził św. Franciszek z Asyżu. On pierwszy w 1223 r. w Greccio przygotował żłóbek, w grocie obok żywych zwierząt. W tej scenerii odbyła się pierwsza Msza pasterska, rozpoczynając tradycję nocnych Mszy na pamiątkę narodzin Syna Bożego. Od tego czasu franciszkanie szerzyli kult żłóbka, wprowadzając go do kościołów. Wokół żłóbka pojawiały się kolejne figurki, od XVII w. też ruchome, co było początkiem widowiska jasełkowego. Rozkwit przedstawień jasełkowych przypadł na XVII i XVIII w. Miejsce średniowiecznych misteriów zajęły sceny przepychu i bogactwa. Widowiska stawały się coraz bardziej świeckie i rubaszne, czasem nielicujące z powagą świątyni. W tej sytuacji w 1736 r. bp Teodor Czartoryski wydał zakaz urządzania jasełek w kościołach, gdzie zostały tylko statyczne żłóbki. Jednak jasełka cieszyły się zbyt wielkim zainteresowaniem, aby zniknąć, zostały więc przeniesione poza mury kościelne. Obnośne szopki, tzw. betlejemki, znane były w polskich miastach od XVIII w. Początkowo były to proste konstrukcje ze słomianym dachem. Z czasem przybierały różne formy, a ich najpełniejszy rozwój prezentuje właśnie szopka krakowska.

Narodziny szopki krakowskiej

Na przełomie XVIII i XIX w. powstał nowy typ szopki, w której ważną rolę zaczęła odgrywać architektura. Bogactwo krakowskich zabytków zapewniało twórcom źródło inspiracji. Szopka krakowska osiągnęła w XIX w. swoją dojrzałą artystycznie postać budowli z wieżami, łączącej elementy zabytkowej architektury miasta z różnych epok stylowych. Wytworzyła się w Krakowie grupa szopkarzy, którą stanowili przeważnie murarze zamieszkujący przedmieścia, gdyż sezonowość tego zawodu zmuszała do szukania dodatkowych zarobków. Tradycja szopkarska przekazywana była z pokolenia na pokolenie. Szopkarze tworzyli dwa rodzaje szopek: małe budowle przeznaczone do sprzedaży jako dekoracje świąteczne oraz duże ze sceną do odgrywania widowiska jasełkowego, czyli do tzw. chodzenia po kolędzie. Taka szopka była podstawowym elementem każdej kolędniczej grupy.

Dekoracje szopek

Początkowo były to proste konstrukcje z tektury bądź drewna, oklejone kolorowym papierem, ze skromną dekoracją, papierowymi płaskimi postaciami, oświetlane świecami. Z czasem do dekoracji zaczęto używać kolorowych, błyszczących papierków po cukierkach i czekoladach – a obecnie często sztywny, błyszczący staniol lub specjalistyczne folie samoprzylepne. Prezentowane obecnie w szopkach postaci to figurki z drewna, gipsu, modeliny lub plastiku, ubrane w kolorowe stroje. Często tworzą ruchomy teatrzyk poruszany coraz bardziej nowoczesnymi i skomplikowanymi mechanizmami. Obecnie prawie wszystkie szopki są podświetlone elektrycznie, a niektóre mają pozytywki wygrywające kolędy lub krakowskie melodie.

Tradycyjnie szopki upamiętniają narodzenie Jezusa, dlatego w każdej z nich znajdujemy Świętą Rodzinę: figurki Dzieciątka, Marii i Józefa, towarzyszą im aniołowie, Trzej Królowie, pasterze i zwierzęta. Krakowskie szopki prezentują dodatkowo sceny z postaciami historycznymi (królami, bohaterami narodowymi), legendarnymi (np. Trębaczem, Twardowskim) oraz w strojach ludowych (krakowskich i góralskich). Ulubioną przez szopkarzy postacią jest Lajkonik, związany z najazdem tatarskim na Kraków, gdy Włóczkowie podstępem pokonali Tatarów i weszli do Krakowa przebrani w ich stroje. Coraz częściej w szopkach umieszcza się znane osoby np. papieża Jana Pawła II, postaci świętych oraz znanych świeckich.

Szopki krakowskie wyróżniają się architekturą zabytków Krakowa: wieżami wzorowanymi na wieży kościoła Mariackiego z koroną (często z Trębaczem odgrywającym hejnał) lub wieżach Katedry Wawelskiej czy Ratuszowej. Uzupełnieniem są elementy Zamku Królewskiego na Wawelu (najczęściej kopuła kaplicy Zygmuntowskiej), Sukiennic czy budowli obronnych: Barbakanu, Bramy Floriańskiej. Pojawiają się też fragmenty innych zabytków: kościołów, teatrów, pałaców, kamienic czy pomników. Mają też elementy patriotyczne: Orła Białego, biało-czerwone flagi oraz często herb Krakowa (mur z trzema wieżami i orłem w otwartej bramie) i miejskie – biało-niebieskie flagi.

Tradycja budowania szopek krakowskich, wpisana w pejzaż Krakowa ze swoją oryginalną formą, pełną wartości religijnych, artystycznych, patriotycznych i historycznych, w pełni zasługuje na zachowanie dla potomnych oraz na prezentowanie szerokim rzeszom odbiorców, w Polsce i za granicą. Muzeum Historyczne Miasta Krakowa kultywuje tę tradycję poprzez coroczne organizowanie konkursu i licznych wystaw szopek.

Konkurs Szopek Krakowskich

Rozwój szopki zahamował wybuch I wojny światowej i prawie zniknęła z ulic Krakowa. W 1923 r. Muzeum Przemysłowe wznowiło spektakle jasełkowe, które przyczyniły się do wskrzeszenia szopek – na przedmieściach znów zaczęto je budować i obnosić po domach. Szopka stała się jednak skromniejsza i obniżył się jej poziom artystyczny. Aby zapobiec zanikowi szopkarstwa, dr Jerzy Dobrzycki w 1937 r. zainicjował konkurs szopek. Wybuch II wojny światowej przerwał organizację konkursów na 6 lat; wznowiono je w 1945 r.

Obecnie organizatorem konkursu jest Muzeum Historyczne Miasta Krakowa. Na Rynku Głównym, pod pomnikiem Adama Mickiewicza, co roku w pierwszy czwartek grudnia, można podziwiać te niezwykłe szopki, a od niedzieli na wystawie w muzeum przy Rynku Głównym 35. Muzeum kupuje najpiękniejsze z nich, wzbogacając swoje zbiory.

Zapraszamy na 71. Konkurs Szopek Krakowskich w czwartek 5 XII 2013 r. na Rynek Główny w Krakowie od godz. 10.00, a na wystawę pokonkursową Szopek Krakowskich od 9 XII 2013 r. do 23 II 2014 r. Dodatkowe informacje: info@mhk.pl oraz www.mhk.pl