"Kamienie..." na ekranie

Niemal w kolejną rocznicę Akcji pod Arsenałem obejrzymy wreszcie ekranizację słynnej książki Aleksandra Kamińskiego. Film, tak jak książka, opowie o „Alku”, „Zośce” i „Rudym”, harcerzach, maturzystach z warszawskiego liceum, których ambitne plany na przyszłość przerywa niemiecka agresja.

Opowieść urzekła już kilka pokoleń czytelników. Tak jak frapował wybór, przed którym stanęli – przetrwać za wszelką cenę czy włączyć się do walki, ryzykując życie – a który nie był żadnym wyborem. Wiadomo było, że wychowani w patriotycznych domach, kształtowani przez harcerskie ideały, będą walczyć. I brali udział w walce, ale nawet w takich okolicznościach, wciąż ocierając się o śmierć, potrafili żyć pełnią życia.

W towarzystwie gwiazd

W głównych rolach wystąpili debiutanci: Marcel Sabat, Tomasz Ziętek i Kamil Szeptycki. Przygotowując się do ról, z własnej, nieprzymuszonej woli chodzili w miejsca, w których 70 lat temu bywali bohaterowie filmu. – Wszyscy niezwykle utożsamili się ze swoimi postaciami – twierdzi reżyser. Było to ważne dla filmu, ponieważ poczuli, że grają prawdę.

– Miał w sobie bardzo dużo pozytywnej energii, czystej radości życia – opowiada o „Alku” Kamil Szeptycki, odtwórca jego roli. Epizod „Alka” jest okrojony, niemal drugoplanowy. Reżyser tłumaczył, że musiał to zrobić, bo inaczej film rozrósłby się do trzech godzin i byłby za długi.

– „Alek” nie chciał zabijać – dodaje Robert Gliński. – Miał bardzo duże opory moralne przed zabijaniem. W końcu to przełamał. I zginął. O tym też jest ten film – o śmierci, zabijaniu, o rozterkach moralnych harcerzy, związanych z tym, czy można zabijać.

Debiutującym aktorom partneruje grupa polskich gwiazd filmowych, m.in. Artur Żmijewski, Danuta Stenka, Andrzej Chyra, Krzysztof Globisz, Marian Dziędziel, Anna Dereszowska, Wojciech Zieliński i Olgierd Łukaszewicz. Stenka i Żmijewski zagrali rodziców „Rudego”. Globisz wcielił się w ojca „Zośki”, Chyra wystąpił w roli majora AK. Autorem zdjęć do „Kamieni...” jest Paweł Edelman, jeden z najbardziej wziętych polskich operatorów.

Trzeba wybierać

Pierwsza część filmu pokazuje młodych ludzi w czasie okupacji. W części drugiej przedstawione są przygotowania do akcji odbicia „Rudego”. Wbrew wielkiemu oporowi przełożonych, udało się tę akcję przeprowadzić. Film kończy się atakiem na strażnicę w podwarszawskich Sieczychach. W akcji przeprowadzonej w sierpniu 1943 r. poległ „Zośka”.

Tak jak książka nie rekonstruuje faktów historycznych, podobnie film nie jest też rekonstrukcją książki. Książkę i scenariusz filmu (napisał go Dominik W. Rettinger we współpracy z Wojciechem Pałysem) dzieli kilkadziesiąt lat, film nie powstał więc już – jak książka wtedy – ku pokrzepieniu serc Polaków wymęczonych okupacją. Jest on natomiast, jak podkreśla Robert Gliński, współczesnym spojrzeniem na literacką opowieść.

Jak zaznacza reżyser, jego intencją nie była rekonstrukcja faktów ani weryfikowanie relacji świadków. – Każde wydarzenie jest inaczej postrzegane przez różnych jego uczestników, każde – uważa Gliński – zmienia się wraz z upływem czasu. Film ma otwierać dyskusję o zdarzeniach, które rozegrały się w historii, a nie ją zamykać. Dramaturgiczna adaptacja opiera się na zderzeniu postaw dwóch bohaterów. Pierwszy pragnie, aby harcerze włączyli się do walki zbrojnej, drugi sądzi, że powinni oni unikać bezpośredniej konfrontacji z wrogiem. Trzeba dokonać wyboru i wziąć odpowiedzialność za własne czyny.

Lista nieobecnych filmów

Aleksander Kamiński, wybitny działacz harcerski, wydarzenia opisane w książce znał z autopsji. Był związany z konspiracją, był członkiem władz Szarych Szeregów – konspiracyjnego ZHP, działał w kontrwywiadzie KG AK, był komendantem Organizacji Małego Sabotażu „Wawer”. Tu spotkał podporuczników „Zośkę” – Tadeusza Zawadzkiego i „Rudego” – Jana Bytnara oraz podchorążego „Alka” – Aleksego Dawidowskiego, późniejszych bohaterów swojej książki. Pisząc ją, pokazał nieco wyidealizowane postaci i wydarzenia. Twórcy filmu dotarli do innych, poza książką, materiałów portretujących bohaterów i opisujących akcję odbicia „Rudego” obok warszawskiego Arsenału. Wiele dały im też wspomnienia matki reżysera, członkini Szarych Szeregów, która znała „Zośkę”.

Dlaczego na filmową wersję książki, uważanej za jedną z najważniejszych w XX wieku, trzeba było czekać tak długo? Dość przypomnieć, że gdy w 1949 r. zawieszono działalność ZHP, zakazano też rozpowszechniania książki Kamińskiego, wycofano ją nawet z bibliotek.

I choć po 1956 r. „Kamienie…” wróciły do czytelników, a książkę zaczęto uznawać za klasykę, podkreślano przede wszystkim, że jest to opowieść o przyjaźni i poświęceniu, w której wydarzenia historyczne pozostają w głębokim tle. W III RP trzeba było 25 lat, żeby opowieść została przeniesiona na ekrany. Ale lista ważnych, a nieobecnych w filmie wydarzeń ostatniego ćwierćwiecza, jest długa. „Kamienie…” Roberta Glińskiego skracają tę listę.

„Kamienie na szaniec”. Reż. Robert Gliński, Warszawa 2014. Występują: Marcel Sabat, Tomasz Ziętek, Kamil Szeptycki, Artur Żmijewski, Danuta Stenka, Andrzej Chyra, Krzysztof Globisz, Marian Dziędziel.