Źli, okrutni i zacofani katolicy

Ujmowała ona dzieje chrześcijaństwa jako nieustanne ścieranie się „prawdziwego Kościoła Chrystusowego”, który zmagał się z „Kościołem Antychrysta”. Ten pierwszy – jak głoszono w skrojonej na potrzeby propagandy protestanckiej historiozofii – założony przez Chrystusa przetrwał w Kościele pierwotnym, a następnie jego kontynuatorami były wszelkie odmiany ruchów heretyckich. Bowiem tym drugim, z gruntu fałszywym Kościołem było papiestwo – uosobienie zakłamanie prawdziwej, chrześcijańskiej doktryny i okrucieństwa wobec tych wszystkich, którzy przechowali „prawdziwą wiarę Chrystusową”. W tym ujęciu papież i podległe mu struktury kościelne (na czele z inkwizycją rzymską) traktowane były jako „słudzy Antychrysta”^[8].

Warto zauważyć, że w tego rodzaju antykatolickich polemikach (nawet uwzględniwszy ich propagandowe zacięcie) chodziło o dojście do prawdy. Najistotniejszą była kwestia – kto (Kościół rzymski czy wspólnoty protestanckie) reprezentuje czysty przekaz Ewangelii, traktowany jako wartość najwyższa.

Ta perspektywa znika zupełnie w oświeceniowej wersji antykatolickiej propagandy. Jak pisał przed laty Carl L. Becker, z gruntu antychrześcijański kierunek myśli oświeceniowej, uwarunkowany był tym, że „wyrzeczenie się tradycyjnego objawienia było warunkiem zaliczenia do grona oświeconych, ponieważ oświecony to ktoś, kto widzi pełnię światła, a pełnia światła wydobywa z ukrycia dwa bardzo proste i oczywiste fakty. Pierwszy […] streszczał się w przekonaniu, iż rzekome objawienie Bożych zamiarów za pośrednictwem Pisma Świętego i Kościoła jest szalbierstwem, a najlepszym wypadku zrodzoną z ignorancji chimerą, spłodzoną lub co najmniej podtrzymywaną przy życiu przez księży po to, by tym skuteczniej utrzymać w ryzach zastraszoną ludzkość. Drugi […] mówił, że Bóg objawił człowiekowi swoje zamiary w daleko prostszy i bardziej naturalny, mniej zakonspirowany i bardziej zrozumiały sposób: poprzez swoje dzieła”^[9].

Zdecydowanie antychrześcijańską perspektywę myśli oświeceniowej dostrzegał również bł. Jan Paweł II, który stwierdzał, że: „Odrzucenie Chrystusa, a w szczególności jego tajemnicy paschalnej – krzyża i zmartwychwstania – zarysowało się na horyzoncie myśli europejskiej na przełomie XVII i XVIII stulecia. Był to okres oświecenia […] Jakąkolwiek przybrało postać, oświecenie sprzeciwiło się temu, czym Europa stała się w wyniku ewangelizacji”^[10].

Antykatolicyzm (a de facto antychrystianizm) oświecenia nie był więc jakąś pomyłkąę, niewłaściwym zrozumieniem myśli oświeceniowych philosophes, co raczej wynikiem fundamentalnych wyborów teologicznych i filozoficznych, o których była mowa wyżej. Rozwijano jednak stare wątki antykatolickiej narracji, podjęte z protestanckiego dyskursu. Dopisywano więc kolejne karty do „czarnej legendy” historii Kościoła, piętnując przede wszystkim krucjaty i inkwizycję^[11].

Edward Gibbon – jeden z czołowych reprezentantów oświeceniowej brytyjskiej historiografii (autor monumentalnej „Historii upadku cesarstwa rzymskiego”) – stwierdzał więc, że „zasadą krucjat był dziki fanatyzm, a najważniejsze rezultaty były analogiczne do samej sprawy […] Wiara katolików została zepsuta nowymi legendami […] Aktywny duch łacinników żerował na witalności ich rozumu i religii […] Życie i wysiłki milionów, którzy zostali pochowani na Wschodzie, z większym pożytkiem byłyby wykorzystane na rzecz poprawy sytuacji w ich własnych krajachów”. Wtórował mu David Hume stwierdzając, że krucjaty „nie przestają budzić zdumienia jako najważniejszy i najbardziej trwały pomnik ludzkiej głupoty”^[12].

Z kolei Denis Diderot, autor „Encyklopedii” – „biblii” francuskich oświeceniowców, tak wyjaśniał przyczyny zwołania I krucjaty w 1095 roku: „Nikt by nie przypuszczał, że przyjdzie czas tak głębokich ciemności i tak wielkiego otępienia ludów i władców, co do ich prawdziwych interesów, że jedna część świata ruszy do małego zakątka, by wymordować jego mieszkańców i zawładnąć kawałkiem skały, nie wartym nawet kropelki krwi”^[13].

Jak wspomniano, oświeceniowców nie zajmowała kwestia – tak mocno obecna w XVI i XVII wieku – czy katolicyzm jest „prawdziwym chrześcijaństwem”. Z czasów reformacyjnych przejęli więc zarzut o naturalnej predylekcji katolików do okrucieństwa i lubowania się w despotycznych formach rządów, ale uzupełnili go o coś nowego. Oto bowiem od XVIII wieku utrwala się stereotyp katolicyzmu jako symbolu zacofania, ciemnoty i zabobonu. Tą zmianę w zakresie antykatolickiej propagandy dobrze ilustrują pochodzące z XVIII wieku opisy podróż odbywanych przez reprezentantów oświeceniowych elit intelektualnych do krajów katolickich. Sądząc po ich lekturze, autorzy trafili na nieznaną wcześniej planetę, zamieszkaną przez „ciemnego luda”.

Weźmy przykład z brytyjskiej prasy z pierwszej połowy XVIII wieku, w której pojawił się opis podróży pewnego Anglika do Włoch. Czymś szokującym okazał się dla angielskiego przybysza pobyt w Loretto. Jego uwagę nie przykuło bynajmniej znajdujące się tam sanktuarium Domku Świętej Rodziny. Chodziło o coś innego: „jest czymś zawstydzającym, że tak wielkie skarby klejnotów oraz innych bogactw są tutaj zagrzebane w kościołach, podczas gdy wszyscy mieszkańcy tego miasta umierają z głodu”^[14]. Przekaz propagandowy ukryty w tym zdaniu przekonuje nie tylko o biedzie katolickiej społeczności, ale również wskazuje winowajcę – wota dziękczynne zawieszane na ołtarzach przez ludzi dziękujących za otrzymane łaski.

Podobne wątki odnajdziemy w opisach podróży niemieckich oświeceniowców do katolickich części Niemiec, przede wszystkim do Bawarii. Kraj ten „pozwolił przez wieki rosnąć swoim katolickim przesądom jak chwastowi”. Cytowane słowa pochodzą od Friedricha Nicolaia, jednego z czołowych przedstawicieli niemieckiego oświecenia, wydawcy wielotomowej „Deutsche Bibliothek”. Pod koniec XVIII wieku odwiedził on Bawarię, w tym największe maryjne sanktuarium tego kraju w Altötting, gdzie – jak informował swoich czytelników –- „corocznie pielgrzymuje wiele tysięcy głupich bigotów”. Kolumna postawiona w Monachium ku czci Najświętszej Maryi Panny (jako wotum wdzięczności za ocalenie miasta od najazdu szwedzkiego podczas wojny trzydziestoletniej) była zaś oceniona  przez niego jako „pomnik głupiej bigoterii i w najwyższym stopniu błędnej polityki”^[15].

Podobne odczucia miał inny oświeceniowy pisarz, Carl J. Geiger, który odwiedzając bawarskie Eichstatt „odniósł wrażenie”, że miasto to (jeden z najznakomitszych przykładów barokowej architektury w Niemczech) „zostało zbudowane na siedzibę ponurego barbarzyństwa i głupoty, a ciężkie, niezdrowe powietrze oznajmia, że wieje tu duch ortodoksji i fanatyzmu”^[16].

Ten rozpoczęty przez oświeceniowców topos katolicyzmu jako „ciemnoty i zabobonu” stanie się niewyczerpanym rezerwuarem propagandowego paliwa również w wiekach następnych^[17].