Efekt Chazana

I trzeba przyznać, że nie była to li tylko wulgarna pyskówka, tak zazwyczaj charakterystyczna dla tego najbardziej wolnego medium. Spór zatoczył szersze kręgi i nie ograniczył się wyłącznie do linczowania prof. Chazana przez środowiska lewicowe i feministyczne. Jeśli nie liczyć – mimo wszystko jak zwykle licznych – głosów wyrażających prostacko pojmowaną wolność i prawa człowieka, można powiedzieć, że tym razem debata społeczna weszła na nieco wyższy poziom. Także w sieci poprzez chaos obu sprzeczających się stron przebiły się poważne refleksje światopoglądowe, filozoficzne i polityczno-prawne. A co najważniejsze, na chwilę odżyło słowo „sumienie”, do tej pory raczej spychane na margines i do religijnego kąta.

Wykreślanie sumienia

Niewykluczone, że dzięki nieugiętej postawie prof. Chazana wielu z nas zaczęło się zastanawiać nad obecnością – a może raczej nieobecnością – sumienia w życiu codziennym: osobistym, rodzinnym, zawodowym, społecznym, narodowym... Zwłaszcza w rewirach nieobjętych regulacją prawną w formie tzw. klauzuli sumienia. Okazało się, że bardzo wiele jest tu do przemyślenia i do rozwiązania, ale przede wszystkim że bardzo wielkie mamy w tej mierze pomieszanie z poplątaniem, że w kwestii samego sumienia bardzo jesteśmy pogubieni.

Do dyskusji włączyli się nie tylko politycy i dziennikarze – niekoniecznie po to, by się zastanawiać nad stanem własnego sumienia – ale także przedstawiciele wielu innych środowisk i grup zawodowych. Wielka jest różnorodność stanowisk i opinii; przedstawiciele niektórych zawodów chcieliby takiego ułatwienia życia, jakie daje klauzula sumienia jako prawna ochrona pozwalająca na dochowanie uczciwości zawodowej (choć, jak widać, prof. Chazanowi takiej ochrony nie dała). Wielu jednak uważa, że żadne regulacje prawne niczego tu nie rozwiążą, bo sumienie, jeśli je w ogóle mamy, jest wyłącznie naszą indywidualną sprawą. Pewien wpływowy publicysta obwieścił, że „lekarzem nie powinien być człowiek z poglądami, które ograniczają jego pracę”. Zgodnie z tą wykładnią, krytycy postawy prof. Chazana odsyłali go już do prostych robót, a ostatecznie decyzją administracyjną został on pozbawiony dyrektorskiego stanowiska w szpitalu. Cóż więc z tego, że lekarze mają swoją klauzulę sumienia, skoro powołanie się na nią grozi utratą pracy?

Gdyby na wolność sumienia zaczęli się powoływać przedstawiciele innych zawodów – straszą lewica i skrajni liberałowie – to w Polsce zapanuje totalny bałagan, a w końcu zaistnieje państwo wyznaniowe, ciemnogród. Klauzula sumienia, która obowiązuje w większości krajów świata – także w tych bardzo cywilizowanych i nowoczesnych – w Polsce jest traktowana jako wyraz zacofania. W dyskusji wokół sprawy prof. Chazana coraz częściej jest więc podnoszone hasło szczelnego rozdziału państwa od Kościoła. Bo w przeciwnym razie piekarze nie będą piec chleba z zagranicznej „niekatolickiej” mąki, strażacy będą gasić wybrane „zgodnie z sumieniem” pożary, a nauczyciele zaczną uczyć samych bzdur, np. kreacjonizmu, zamiast teorii Darwina. Najgorsze jest to, że sprokurowane w taki sposób proste – a właściwie prostackie – argumenty trafiają do tzw. prostych ludzi, sugerują, że pojęcie sumienia należy po prostu wykreślić z codzienności.

Pytania o etykę

Skoro media i dziennikarze z samej swej natury są weryfikatorami i krytykami ludzkich sumień, to powinni zacząć od siebie. Tymczasem raczej hołdują zasadzie, że to, co piszą, jest po prostu towarem, który musi się dobrze sprzedać. Zrobią wszystko, żeby nie stracić pracy, żeby móc spłacać wysokie kredyty, podczas gdy innych pouczają, że np. nie muszą być lekarzami, nauczycielami, że mogą wybrać prostszą pracę, skoro ta, lepiej płatna, nie godzi się z ich sumieniem. Uporczywie postulują prostą likwidację nie tyle wszelkich odmian klauzuli sumienia, ile samego sumienia.

Bez wątpienia zawód lekarza należy do najbardziej „związanych z sumieniem”, ponieważ w sposób bezpośredni dotyka życia i śmierci człowieka. Tak było od zarania istnienia tego zawodu; przysięga Hipokratesa pochodzi z V wieku przed Chrystusem. Nie da się ukryć, że dziś w kraju takim jak Polska, gdzie stan i system opieki medycznej (zwanej jeszcze niedawno służbą zdrowia) jest wprost fatalny, również ocena sumienności lekarzy w codziennych kontaktach z pacjentami jest fatalna. Ani politycy, ani media nie interesują się tym niepokojącym zjawiskiem w takim stopniu, jak sumieniem jednego profesora, który miał odwagę zachować się przyzwoicie, czyli zgodnie z własnym sumieniem.

Obserwując dzisiejsze polskie realia – nie tylko medyczne – można wysnuć wniosek, że właśnie przyzwoitość częściej bywa krytykowana i karana niż niekompetencja, bylejakość pracy, szwindle, przekręty. Prawna podpórka w postaci klauzuli sumienia przydałaby się dziś w wielu zawodach, choć po części można zgodzić się także z argumentacją, że być może wywołałoby to więcej zamieszania niż praktycznego pożytku.

W obrębie poszczególnych zawodów kodeksy etyczne istniały od zawsze i budowały coś, co dziś nazywamy społecznym zaufaniem. Kodeksy te bazowały głównie na sumieniu, honorze i uczciwości, a w następnej dopiero kolejności korzystały z ewentualnych umocowań prawnych. Od starożytności swoje kodeksy mieli adwokaci i rycerze, od średniowiecza – nauczyciele i rzemieślnicy. Niejako za sprawą prof. Chazana w przestrzeni publicznej pojawiły się także pozytywne pytania, np. o możliwość odrestaurowania tej starodawnej skodyfikowanej etyki, ponieważ dzisiejsze życie zawodowe jest tak bardzo skomplikowane i trudne, że osamotnione indywidualne sumienie (jeśli jeszcze tkwi w człowieku) okazuje się bezradne, a ogólne regulacje prawne są mało pomocne w konkretnych sytuacjach.

Znana z wyrazistej lewicowości Magdalena Środa z Zakładu Etyki Instytutu Filozofii Uniwersytetu Warszawskiego pisze: „Jeśli ktoś nie ma moralnej wrażliwości, jeśli brak mu sumienia, jeśli nie jest człowiekiem przyzwoitym i uczciwym skądinąd (dzięki wychowaniu, nawykom, wierze, autorytetom czy własnym przemyśleniom), to żadna etyka zawodowa mu nie pomoże ani go nie zbawi”. Ale dodaje też: „Grając na giełdzie, idąc do szpitala, udając się do adwokata czy będąc obywatelem zależnym od polityków, dobrze byłoby mieć inne gwarancje zawodowej rzetelności, bezstronności i uczciwości maklerów, lekarzy, adwokatów czy polityków niż te, że nie łamią oni przepisów prawnych, lub też że – na ogół – mają czyste sumienia”. Wobec takiego naświetlenia sprawy narzuca się pytanie, dlaczego to akurat do lekarza powszechnie znanego z etycznego nieprzejednania w sprawie aborcji zwrócono się o jej dokonanie? I dlaczego to środowiska lewicowo-liberalne, jakoby szanując prawo i „czyste sumienia”, natychmiast podniosły tak wielkie larum i z góry skazały prof. Chazana na infamię?

Przywracanie sumienia

Efektem ubocznym – na pewno niezamierzonym przez głosicieli „afery Chazana” – jest narastanie liczby grup zawodowych upominających się o przypisanie im klauzuli sumienia. Od dawna upominają się o nią prawnicy, ale słyszą odpowiedź przeciwników ze swego środowiska, że taka klauzula zastosowana do zawodów prawniczych będzie przeszkadzać w realizowaniu innych konstytucyjnych praw, np. prawa do obrony, bo adwokat może odmówić występowania w obronie z urzędu oskarżonego o zabójstwo, gwałt czy pedofilię. A co, gdy np. komornik ma zająć majątek schorowanej staruszki, która nie płaci za prąd,

bo wszystkie pieniądze wydała na leki? Itd., itp.

Całkiem spora liczba prawników upiera się jednak przy swoim. Na mocy art. 25 Konstytucji RP, który gwarantuje „swobodę wyrażania poglądów religijnych w życiu publicznym”, domagają się oni możliwości odwołania się do sumienia i Boga. Adwokaci, radcy prawni, komornicy oraz notariusze chcą, aby w składanym ślubowaniu mogli dodać słowa: „Tak mi dopomóż Bóg” (dotychczas taką możliwość mają jedynie sędziowie i prokuratorzy).

Na przekór wszelkim propagandowym zamierzeniom zaistniał więc bumerang – zarówno wśród lekarzy, jak i w wielu innych środowiskach zawodowych pojawiły się deklaracje wiary: deklaracja wiary i sumienia nauczycieli polskich, deklaracja wiary nauczycieli katolickich i studentów pedagogiki. I to na pewno nie koniec.