Indywidualizacja a personalizm w kształceniu

Czym jest indywidualizacja kształcenia?

Dyskutując o indywidualizacji kształcenia, mówimy o określonej idei lub o konkretnych działaniach (Bałachowicz 2011: 9). Indywidualizacja może być rozumiana jako: praca indywidualna ucznia, niejednolite kryteria oceny pracy ucznia, podział zespołu klasowego na mniejsze grupy ze względu na ich osiągnięcia, dodatkowe zajęcia dla ucznia (Preuss-Kuchta 1996: 6). W związku z powyższym indywidualizacji podlegają cele kształcenia, tempo uczenia się dziecka, strategie uczenia się, metody, środki i formy kształcenia.

Podstawowe założenie indywidualizacji procesu kształcenia odwołuje się do poznania dziecka, jego mocnych stron w celu ich rozwijania, oraz jego słabych stron w celu ograniczania ich negatywnych konsekwencji. Środki i narzędzia dostarczane przez system oświaty należy wykorzystać w taki sposób, aby każdy uczeń mógł rozwijać swój potencjał, z uwzględnieniem i poszanowaniem innych uczniów. Indywidualizacja kształcenia nie tyle hołduje jednostkowości istoty ludzkiej, co raczej jednostkowemu zestawowi możliwości i barier ucznia w realizowaniu celów edukacyjnych. „W pedagogice indywidualizacja (ang. individualized instruction) oznacza dostosowanie oddziaływań dydaktycznych i wychowawczych do indywidualnych cech ucznia w celu zbliżenia jego osiągnięć edukacyjnych do indywidualnego maksimum” (Konarzewski 2011: 7). Wynika z tego, że indywidualizacja dotyczy oddziaływań, a nie uczniów; jej celem jest przede wszystkim wzrost osiągnięć szkolnych (tamże: 7-9).

Czym jest personalizm?

Personalizm koncentruje się na bezwzględnej wartości człowieka, jego godności, niepowtarzalności, wolności, odnosząc się do „wszystkich prądów i nurtów w teoriach edukacyjnych, które jednocześnie opowiadają się za autonomią osób, ich godnością i racjonalnością” (Śliwerski 1996). Jednostka w personalizmie poszukuje źródeł swojej aktywności ukierunkowanej na rozwój osobisty. Personalizm chrześcijański szczególnie podkreśla relacje osoby do innych osób. „Człowiek, który – każdy z osobna (gdyż jest właśnie «osobą») ‒ ma swoją własną historię życia, a nade wszystko swoje własne «dzieje duszy». Człowiek, który zgodnie z wewnętrzną otwartością swego ducha, a zarazem z tylu i tak różnymi potrzebami ciała, swej doczesnej egzystencji, te swoje osobowe dzieje pisze zawsze poprzez rozliczne więzi, kontakty, układy, kręgi społeczne, jakie łączą go z innymi ludźmi ‒ i to począwszy już od pierwszej chwili zaistnienia na ziemi, od chwili poczęcia i narodzin” (Jan Paweł II, Encyklika Redemptor Hominis 14). Innymi słowy, personalizm ukazuje osobę w jej historii życia, prawie do godności, na drodze samorozwoju i relacji z innymi osobami.

Indywidualizacja a personalizm w szkole

Różnice pomiędzy indywidualizacją a personalizacją (czyli nadaniem charakteru osobistego) w edukacji są subtelne, chociaż wyraźne. Indywidualizacja odczytywana jest głównie w kategoriach strategii edukacyjnych, które mają znaczenie instrumentalne. Uczeń zostaje rozpoznany w kategoriach swoich potrzeb, możliwości, braków, celów, jakie powinien osiągnąć. W obydwu (indywidualizacja, personalizm) przypadkach mowa o pewnej unikatowości każdego człowieka.  Personalizm skupia się na integralności osoby, uwzględniając indywidualne potrzeby jednostki, ale się do nich nie ogranicza. Personalizacja w szkole przekracza ramy treści i zadania indywidualnego doboru metod i technik wykorzystywanych w nauczaniu, ponieważ odnosi się do wymiaru osobowego w relacjach z innymi oraz możliwościach rozwoju ucznia poprzez wartości.

Zgodnie z zapisami prawa, obowiązek indywidualizacji procesu kształcenia jest regulowany w przepisach Ustawy o systemie oświaty z dnia 7 września 1991 r., które zostały uszczegółowione w kolejnych rozporządzeniach Ministra Edukacji Narodowej. W rozumieniu zapisów prawa indywidualizacja dotyczy doboru metod, treści i organizacji nauczania do możliwości psychofizycznych uczniów. W praktyce edukacyjnej jest to „rozpoznanie potrzeb rozwojowych i edukacyjnych ucznia, uwzględnienie jego możliwości oraz stworzenie mu odpowiednich warunków do osiągania wyznaczanych celów w jego edukacji” (www.ore.edu.pl). Zbliżamy się tutaj do personalizmu, w którym godność osoby ludzkiej jest akcentowana szczególnie mocno, jednak indywidualizacja pozostaje głównie sposobem pracy z uczniem. Oznacza to, że brakuje w nim tych istotnych elementów, które odnajdujemy w personalizmie, tj. ukierunkowania rozwoju na wartości, takie jak miłość, wolność, dobro, piękno; obecność innych osób w życiu człowieka, definiowanie siebie i swego miejsca w świecie. W personalizmie punktem wyjścia i jednocześnie celem staje się prawda osiągana przez wzrastanie ku dobru. Zarówno indywidualizacja, jak i personalizm prowadzą do doskonalenia każdego z nas, przy czym indywidualizacja koncentruje się na wymiarze poznawczym. Przejawia się to silnym podkreślaniem osiągnięć szkolnych rozumianych jako opanowanie treści programowych przez ucznia. Personalizm przekracza te granice i odwołuje się do podstawowej dla pedagogiki paidei.

Przedstawiony podział ma sens teoretyczny, porządkuje elementy złożonych zjawisk. W praktyce szkolnej nie da się oddzielić nauczania od wychowania, dlatego indywidualizacja nauczania pomimo swych niewątpliwych walorów wydaje się niewystarczającą podstawą kształcenia uczniów. Personalizm, choć znacznie trudniejszy do zrealizowania w realiach szkolnictwa powszechnego, wychodzi naprzeciw fundamentalnym potrzebom każdego człowieka, takim jak prawda, godność osobista, wolność.

Ewelina Krzymowska – mgr pedagogiki opiekuńczo-wychowawczej, doktorantka Akademii Pedagogiki Specjalnej w Warszawie

Bibliografia

Jan Paweł II, Encyklika Redemptor Hominis (14).
Konarzewski K. 2011. Perspektywy indywidualizacji kształcenia. Raport o stanie badań, Warszawa: Instytut Badań Edukacyjnych.
Preuss-Kuchta L. 1996. Indywidualizacja w praktyce dydaktycznej, Słupsk: Wydawnictwo Uczelniane WSP.
Skrzetuska E. (red.). 2011. Problemy edukacji wczesnoszkolnej. Indywidualizacja. Uzdolnienia. Refleksja nauczyciela, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Śliwerski B. 1996. Z perspektywy pedagogiki personalistycznej, „Edukacja i dialog” nr 6.
Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty.
www.ore.edu.pl [dostęp: 26.08.2015].