W podziemiach katedry

Ponad pół wieku temu Hermann Broch w jednym ze swoich odczytów stwierdza, że okresem, w którym na terenie sztuki pojawia się kicz jest XIX-wieczny romantyzm. Epokom wcześniejszym zjawisko to ze względu na obowiązujące wówczas hierarchie działań artystycznych było z gruntu obce. Dowodem trwania wspomnianego porządku dawnej sztuki jest z pewnością istnienie wielu wartości pośrednich. Otóż w czasach średniowiecza, renesansu, baroku występują obok siebie zarówno dzieła genialne, ostatecznie decydujące o wizerunku danej epoki, jak i dzieła mierne, choćby szkolne, którym daleko jest wprawdzie do błysku doskonałości, ale które jednocześnie wskazują na trwałość pewnych estetycznych rozwiązań czy też przekonań. Tymczasem romantyzm – jak pisze autor „Śmierci Wergilego” – nie był w stanie wytworzyć takich wartości pośrednich. Każde ześlizgnięcie się ze szczebla geniuszu oznaczało zjazd z kosmosu prościutko w kicz [10]. Olbrzymie trudności w utrzymaniu odpowiedniego i stałego napięcia, powagi, wirtuozerii prowadzą zatem na manowce nie tylko artystów nieprzeciętnych, ale także tych najwybitniejszych – Berlioza, Eichendorffa, Chamissa. Naturalnie z podobnymi przeciwnościami mierzyć się muszą również malarze, rzeźbiarze, architekci.

Przyczyn owego stanu doszukiwać się trzeba w przemianach cywilizacyjnych, którym ulega rzeczywistość europejska u progu XIX stulecia. Dynamiczny awans mieszczaństwa, które zajmuje w strukturze społecznej miejsce dawnej warstwy arystokratyczno-dworskiej, pociąga za sobą konieczność opracowania strategii kulturotwórczej liderów nowego porządku. Nie chodzi tu jednak wyłącznie o ukazanie głównych kierunków zainteresowań, fascynacji, oczekiwań, ale bardziej nawet o nieudaną obronę własnej tożsamości klasowej. Etos mieszczański, wzniesiony na ascetycznych regułach doktryn reformacyjnych, opiera się wszak na fundamencie etycznym, natomiast w tradycji dworskiej dominuje model estetyczny. Tej zasadniczej różnicy mieszczaństwo nie potrafi przezwyciężyć, w efekcie czego, odwracając się od pierwotnej surowości i asymilując rozpasaną estetykę arystokratyczną, popada w uzależnienie od egzaltacji, która jest właśnie dystynkcją romantyzmu [11]. Ów wsparty na resentymencie wobec moralności reformacyjnej efekt przeskoku od etyki do estetyki mieszczańskiej prowadzi wprost do kiczu. Praktyka twórcza staje się wytwórczą rutyną wraz z całym jej kłamstwem i warsztatem fałszu, który zniekształca piękno, spłyca głębię, wulgaryzuje techniczną precyzję, wreszcie – prymitywizuje artystyczne mistrzostwo.

Zmierzając do konkluzji, należy podkreślić, że obecność kiczu we współczesnej sztuce kościelnej związana jest – jak się wydaje – z romantyczną skłonnością do odrealnienia rzeczywistości, a zatem do nawiązania złudnej relacji między sferą ludzką i nadprzyrodzoną. Tyle tylko, że jest to tendencja przynosząca rezultaty odmienne od założeń wyjściowych. Estetyczna egzaltacja sprowadza więc intencjonalną kontemplacyjność do płaskiego w gruncie rzeczy oglądu. W miejscu tym romantyczny kicz oraz jego XIX- i XX-wieczne potomstwo spotyka się z wczesnośredniowiecznym dążeniem do dydaktycznego przedstawienia oraz ucieleśnienia. Często, niestety, krańcowym efektem obu tendencji jest sprowadzenie dzieła sztuki do poziomu dekoracji, która sprawia takie samo wrażenie jak portret założyciela dynastii, wizerunek rodowego gniazda czy też nieśmiertelny pejzaż leśny. Wszechobecne w polskich świątyniach monidła papieskie lub biskupie doprawdy nie pełnią funkcji medytacyjnej.

[10] H. Broch, Kilka uwag o kiczu (Odczyt), w: tenże, Kilka uwag o kiczu i inne eseje, Warszawa 1998, s. 105.
[11] Por. tamże, s. 108-109.