Rewolucja w kulturze

Pełzająca rewolucja

Przejawy kryzysu kulturowego widoczne były już pod koniec średniowiecza, kiedy to w filozofii zapanowały krytycyzm i nominalizm. Jednak zburzenie naturalnego porządku rzeczy: wizji człowieka żyjącego w harmonii z Bogiem i światem, zaczęło się z wraz z renesansem. Co prawda uznawano jeszcze tradycyjne miejsce człowieka w kosmosie, ale mówiąc językiem J. Maritaina nie był to już humanizm teocentryczny (związany z chrześcijaństwem, ujmujący człowieka w relacji do Boga), lecz antropocentryczny (kwestionujący realność Absolutu lub jego znaczenie dla człowieka). To nie przypadek, że Jan Pico della Mirandola mówi o człowieku zajmującym miejsce pośrednie między Bogiem a naturą, który sam może wybierać swoje przeznaczenie, kierując się ku Bogu lub ku zwierzęciu. W Oratio de hominis dignitate wkłada w usta Boga następujące słowa: „Umieściłem cię pośród świata, byś przeto mógł łatwiej widzieć wszystko, co jest w świecie. Nie uczyniliśmy cię ani istotą niebieską, ani ziemską, ani śmiertelną, ani nieśmiertelną, abyś jako wolny i suwerenny twórca siebie mógł kształtować i rzeźbić siebie w formie, którą będziesz wolał. Będziesz mógł wyrodzić się do (poziomu) niższych rzeczy, zwierząt; będziesz mógł wyrodzić się do (poziomu) wyższych rzeczy boskich” [5].

Przyczyną renesansowej rewolucji była „eksplozja pychy i zmysłowości, które zainspirowały powstanie nie pojedynczego systemu, ale raczej całego łańcucha systemów ideologicznych” [6]. To właśnie w renesansie zaczął się proces odrywania człowieka od Boga. Wraz z oświeceniową detronizacją Boga, której wyrazem był deizm Boskość została usunięta z rozumienia świata, a człowiek mógł zająć miejsce Absolutu jako najdoskonalszego bytu. W rezultacie jednak nie mógł już odczytywać siebie na obraz i podobieństwo Boże. Ubóstwienie rozumu ludzkiego jako jedynego kryterium rzeczy połączono z kultem natury coraz częściej ujmowanej wyłącznie jako biologizm. Pozytywizm i naturalizm XIX-wieczny odarły człowieka z resztek jego podobieństwa do Absolutu, stawiając na jego wyzwolenie poprzez kolektywizm. L. Feuerbach w idei gatunkowej człowieka dopatrywał się religii, twórca pozytywizmu A. Comte wskazywał na religię, w której bóstwem miała być ludzkość, a marksiści widzieli wyzwolenie człowieka w pracy i pokonaniu wadliwych stosunków społecznych, które uznawali za źródło niszczącej alienacji. Sam człowiek poza społecznością był już tylko zwierzęciem. Tak oto po grzechu, jakim było wyrzeknięcie się Boga, człowiek odkrył, że jest zwierzęciem, w dodatku wcale nie najdoskonalszym, lecz - przynajmniej od czasów F. Nietzschego - zwierzęciem wybrakowanym, pozbawionym tego wszystkiego, co daje instynkt. Człowieka takiego nie można już było uznać za stworzonego na obraz i podobieństwo Boże, ale nic nie stało na przeszkodzie by uznać go w całości za dzieło natury, zaistniałe w procesie ewolucyjnym na jej obraz i na jej podobieństwo. Tak więc Darwinizm był jedynie przysłowiową kropką nad i dopełniającą zarysowaną już kulturowo ideę, że człowiek jest ewolucyjnym odbiciem (obrazem) świata kotów, psów, świń czy małp.

5. F. Copleston, Historia filozofii, t. 3, Warszawa 2004, s. 188.
6. P. Correa de Oliveira, za R. de Mattei, Krzyżowiec XX wieku, tłum. J. Wolak, Kraków 2004, s. 124-125. Zdaniem brazylijskiego filozofa kolejnymi ogniwami rewolucji były reformacja, rewolucja francuska, komunizm, dziś można dodać do tego postmodernizm i jego pochodne. Uruchomiony proces rewolucyjny przenosi się na idee, którymi żyje cała kultura, znajdując swoje szczególne odzwierciedlenie w sztuce, a poprzez kulturę wpływa na kształt życia człowieka.