Przebaczenie

PRZEBACZENIE – KONIECZNOŚĆ CZY WYBÓR?

Nazwanie krzywdy, a jeszcze bardziej jej osądzenie i zadośćuczynienie pomaga przywrócić poczucie własnej godności osobie skrzywdzonej. Przebaczenie może, choć nie musi, być aktem kolejnym.

O jakie przebaczenie chodzi? Pytanie to wydaje się mieć uzasadnienie o tyle, że sam akt przebaczenia zawsze jest aktem głęboko osobistym. Jednocześnie przebaczenie może być lub stawać się pewną „kulturową normą”. Tym samym może zdarzać się, że do przebaczenia ofiara jest nakłaniana czy nawet zmuszana. Wtedy przebaczenie potrzebne jest społeczności tylko po to, aby mogła ona pozbyć się poczuć winy i uznać za „załatwioną” sprawę, gdzie faktycznie godność ofiary została pogwałcona dwukrotnie. Przebaczanie w czyimś imieniu zawsze takie wątpliwości nasuwa.

W tym sensie ofiara może nie mieć wyboru – przebaczyć czy nie. Przebaczenie staje się koniecznością. W dramatyczny sposób pisał o tym izraelski psychiatra Sam Tyano: po wojnie ofiary, które przeżyły, musiały żyć razem ze swoimi oprawcami, w ten sposób uczucie pomieszania stało się silniejsze. Nic nie pozostało z biblijnych idei odpłaty i kary. Odwrotnie. Aby przeżyć, trzeba było zapomnieć, a zapomnienie przemieniło się w zaprzeczenie.

MASKA

Agresor i ofiara się spotykają. Tym razem jako równi. Dzieli ich wszystko oprócz pamięci zdarzenia, aktu przemocy, który miał miejsce, i który na zawsze połączył ich ze sobą. Obaj starają się tę pamięć odsunąć. Obaj starają się zapomnieć. Pamięć przywołuje cierpienie ofiary. Cierpienie to jest „nieznośne”, ponieważ nie można go wytrzymać, unieść, przeżyć. Pamięć domaga się oswobodzenia, wyzwolenia z cierpienia. Ale nie jest to już możliwe. Agresor i ofiara zakładają więc maski, które pozwalają im żyć.

Zdjąć, zerwać maskę – znaczy: zderzyć się z niewyobrażalnym bólem i niewyobrażalnym cierpieniem. Ból ten, mimo iż historycznie przeminął, nadal trwa. Jest tak silny, że brakuje słów, aby go nazwać. Brakuje myśli, aby o nim myśleć. Życie upływa więc między odkrytym „czasem maski” i tajemnym „czasem bólu”. Ile masek noszę? – zadają sobie pytanie agresor i jego ofiara. Maski ukrywają zatem jakieś często półświadome, imaginacyjne „życie tajemne” bólu, cierpienia i lęku. Pozwalają przeżyć wśród ludzi, nie pozwalają do końca zapomnieć.

Znany polski psychiatra Kazimierz Dąbrowski tak pisał o tym w swoim wierszu:

Maski jak wiecie kryją to inne, co tkwi głęboko,
Kryją co jest wstydliwe, lub co zbrodniczo przycupło,
Lecz maski też ukrywają głębię ludzkiego serca, głębię ludzkiego ducha,
Co kryje się pod powierzchnią, by światła zbrodnicze nie wnikły,
Bo tylko to co na wierzchu jest płaskie i odrażające.

Cóż dzieje się jednak, gdy maska kryje i zbrodnię i głębię? Czy zbrodnia jest pozorem, czy głębia jest maską? Czy zbrodnia unieważnia głębię, czy głębia unieważnia zbrodnię? Pojawiają się ambiwalencje i sprzeczności, które trudno ogarnąć myśleniem. Perspektywa ofiary domaga się zdecydowanego stawania po jej stronie. Często jednak pod maską agresora oprócz strachu przed ujawnieniem znajdujemy inną, jego własną, bezimienną ofiarę.

Przebaczenie dokonuje się w głębinach osoby ludzkiej. Nieprzenikniony akt przebaczenia daje możliwość jakiegoś powrotu do krzywdy i rozpoczęcia życia na nowo. Przebaczenie, jak nic innego, może stać się impulsem dla tego, który krzywdę wyrządził, aby rozpocząć trudny proces zmiany. Jednakże czy równie silnym impulsem nie jest sam żal i poczucie winy z powodu wyrządzonej krzywdy?

***

Cezary Żechowski – psychiatra, doktor medycyny, terapeuta, pracuje w Klinice Psychiatrii Dzieci i Młodzieży Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie.