Męczennik za prawdę o Katyniu

Mógł to uczynić bez większych kłopotów ze względu na swe koneksje rodzinne, ale dokonał innego wyboru: został ze swoim ludem ze względu na poczucie wierności i odpowiedzialności. Od 15 października 1944 r. zaczął się skutecznie ukrywać przed nazistami. Opuścił swą kryjówkę w Bratysławie 6 kwietnia 1945 r. po przejściu frontu sowieckiego i niemal natychmiast został aresztowany przez patrol sowiecki. Niezręcznie było nowej władzy sądzić Esterházyego na Słowacji, gdzie cieszył się ogromnym autorytetem. Władze sowieckie zwolniły go więc z aresztu 18 kwietnia ze wskazaniem, by oddał się do dyspozycji nowym władzom czechosłowackim. Zgodnie z tym poleceniem, 20 kwietnia 1945 r. złożył wizytę w Pradze pełnomocnikowi ministra ds. wewnętrznych dr. Gustavowi Husakowi, a ten we własnym gabinecie zaaresztował go i wydał bratysławskiej komendanturze NKWD.

Po barbarzyńskich przesłuchaniach 29 czerwca 1945 r. NKWD wywiozło Esterházyego do Moskwy wraz z innymi dziesięcioma słowackimi przywódcami politycznymi, umieszczając ich w więzieniu na Łubiance. Po haniebnym procesie władze ZSRR skazały go na 10 lat przymusowej pracy. Oskarżony został o dwie sprawy: spisek przeciw Związkowi Radzieckiemu i „przypisywanie władzom radzieckim przeprowadzonych przez Niemców w nieludzki sposób egzekucji na polskich oficerach”. Katorgę rozpoczął 27 lipca 1946 r. w obozie pracy nienazwanym, ale położonym obok miejscowości Kniaź-Pogost na terenie Republiki Komi, potem przebywał w Rokpoście za kołem podbiegunowym. 7 marca 1948 r., już jako człowieka ciężko chorego na gruźlicę płuc, umieszczono go w „obozie szpitalnym” w Sanogrodzie Protoku.

Wierny do końca

W tym czasie, w roku 1947, komunistyczne władze czechosłowackie skazały Esterházyego na śmierć i zwróciły się do władz Związku Radzieckiego o jego ekstradycję celem dokonania wyroku. 15 lutego 1949 r. Klement Gottwald zamienił mu karę śmierci na dożywotnie więzienie. Odtąd Esterházy tułał się po różnych więzieniach i szpitalach więziennych Czechosłowacji. Umierał ze świadomie dopuszczonego przez władze komunistyczne wycieńczenia głodem i zimnem 8 marca 1957 r. w więzieniu w Mirovie na Morawach. Zarówno w opinii współwięźniów, jak i rodziny umierał w świętości. Ciało jego zostało spalone. Władze czechosłowackie i obecne władze Czech podania o wydanie prochów niezmiennie odrzucają. W 50. rocznicę śmierci, w 2007 r., dzięki staraniom min. Karela Schwarzenberga, poinformowano publicznie, że do 1965 r. urna z jego prochami przechowywana była w centralnym magazynie więzienia Pankrác w Pradze. W 1965 r.

urnę tę wraz z innymi urnami ofiar terroru komunistycznego, zabitych w tym więzieniu, pochowano potajemnie w grobie na jego terenie. Miejsce jego pochówku, dzięki staraniom Stowarzyszenia Czeskich Więźniów Politycznych, stało się miejscem pamięci narodowej.

W roku 2009 Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej prof. Lech Kaczyński odznaczył pośmiertnie Jánosa Esterházyego, jako Polaka, Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski. Osobiście jestem do końca przekonany, że powinien być on również objęty rozpoczętym już w Polsce procesem informacyjnym męczenników z okresu komunizmu.