Motywacja uśpiona w szkolnej ławce

Czym jest motywacja?

Motywacja to pewnego rodzaju siła psychiczna, która niejako „zmusza” czy prowokuje człowieka do rozpoczęcia danej czynności i jej kontynuowania (Lens, Vansteenkiste 2006). Na motywację składają się takie aspekty, jak: podejmowana aktywność (np. odrabianie pracy domowej), stopień wysiłku wkładanego w wykonywaną czynność, trwanie tej czynności w czasie (mimo innych wydarzeń, np. ciekawy film w telewizji podczas przygotowywania się do egzaminu), własna skuteczność w osiągnięciu zamierzonego celu oraz satysfakcja płynąca z tej czynności (lub jej pozytywnych efektów).

Bez motywacji nie byłoby możliwe ludzkie działanie, choć u podłoża każdej aktywności leżą dwa rodzaje motywów: dążenia i unikania. Motyw dążenia związany jest z pozytywnymi emocjami, takimi jak nadzieja, entuzjazm, wysoki poziom energii do działania. Dotyczy on podejmowania aktywności, której cel jest atrakcyjny i pożądany przez jednostkę (np. dostanie się na studia). Motyw unikania natomiast bazuje na emocjach negatywnych, głównie lęku (m.in. przed doświadczeniem bólu, złą oceną itd.). W tym przypadku cel jednostki sprowadza się do uniknięcia nieprzyjemnej sytuacji, ochrony siebie przed niekorzystnym zdarzeniem.

Motywacja wewnętrzna i zewnętrzna

Motywacja wewnętrzna (ang. intrinsic motivation) występuje wtedy, gdy motywem działania człowieka jest sama czynność, którą wykonuje i której się poświęca. Oznacza to, że jest ona dla niego celem, przynosi mu satysfakcję i radość (np. dążenie do zdobywania wiedzy przez ucznia jako wynik jego naturalnej ciekawości świata i towarzyszących temu pozytywnych emocji). W działaniu motywowanym wewnętrznie, dużą rolę odgrywa poczucie własnego sprawstwa oraz potrzeba własnej kompetencji. Motywacja zewnętrzna (ang. intrinsic motivation) natomiast leży u podłoża podejmowania aktywności, która nie stanowi wystarczającego powodu do jej kontynuowania i nie ma większej wartości dla osoby. Czynność ta prowadzi jednak do osiągnięcia innych, atrakcyjnych dla jednostki celów, niezwiązanych ściśle ze specyfiką podejmowanej aktywności. Na gruncie szkolnym przykładem motywacji zewnętrznej jest postawa ucznia solidnie przykładającego się do nauki w celu uzyskania bardzo dobrych stopni, które pociągają za sobą nagrody zarówno materialne, np. pieniądze od rodziców, jak i niematerialne, np. pochwały.

Zasadniczym aspektem edukacji jest zorientowanie na przyszłość. Bardzo często stawiamy sobie za cel ukończenie jednego szczebla edukacji, by móc rozpocząć następny, aż do uzyskania odpowiednich kwalifikacji zawodowych. Motywacja przez przyszły, odległy w czasie cel (np. dostanie się na studia medyczne) nazywana jest motywacją instrumentalną i stanowi rodzaj motywacji zewnętrznej.

Przez wiele lat sądzono, że całkowita i optymalna motywacja do nauki czy pracy jest sumą zarówno motywacji zewnętrznej jak i wewnętrznej. Uznawano, że predyktorem sukcesu jednostki jest połączenie wewnętrznego zainteresowania i satysfakcji płynącej z danej aktywności jak i wzmocnień zewnętrznych wobec tej czynności, na przykład ocen, pochwał czy środków materialnych. Jednakże z ostatnich badań (por. Lens, Simons i in. 2002) wynika, że wprowadzenie nagród może osłabić istniejącą motywację wewnętrzną, która jest najważniejszym czynnikiem leżącym u podstaw ludzkiej aktywności celowej. Jeśli dziecko zmotywowane na początku samym wykonywaniem czynności otrzymywać będzie za nią atrakcyjne i powtarzające się nagrody, to po pewnym czasie staną się one głównym motywatorem jej podejmowania i kontynuowania. Zewnętrzne motywy (nagrody) przejmą kontrolę i przewagę nad motywami wewnętrznymi. Prawdopodobne jest więc, że gdy zabraknie nagrody, czynność nie będzie już atrakcyjna i „warta” wykonywania.

Podobną funkcję do nagród pełnią również takie zewnętrzne czynniki, jak sprawowanie nadzoru, ocenianie, wprowadzanie terminów czy stosowanie przymusu. One także powodują przekształcenie motywacji wewnętrznej na zewnętrzną, przyczyniając się do obniżenia jakości wykonywanej czynności. Czynniki te często powodują powstawanie lęku u osoby oraz przyczyniają się do nieadaptacyjnych form zachowania. Możemy więc mówić o motywacji autonomicznej, która opiera się na dobrowolnym wyborze jednostki oraz motywacji kontrolowanej opartej na zewnętrznym przymusie i presji. Każda z nich prowadzi do podejmowania aktywności, jednakże wyraźnie zarysowują się różnice w aspekcie jakości jej wykonania oraz stosunku emocjonalnego osoby względem niej. Czynność motywowana zewnętrznymi, negatywnymi czynnikami nie przynosi radości i satysfakcji, najczęściej traktowana jest jako smutny obowiązek i ciężar.