Walcz albo uciekaj

Wydaje się, że współczesna kultura jest szczególnie nastawiona na two­rzenie w nas różnego rodzaju lęków.

Nigdy wcześniej człowiek nie był zagroże­niem dla samego siebie jako gatunku i nie miał możliwości zniszczenia świata, w którym żyje. Z drugiej strony, żyjemy w cywilizacji na­stawionej na współzawodnictwo (tzw. Wyścig szczurów), gdzie drugi człowiek to konkurent, a nawet wróg. Poza tym, lęk jest także jednym z bardzo silnych narzędzi do utrzymania spój­ności jakiejkolwiek grupy. Może trzymać ludzi razem mimo tego, że się różnią. Ten mecha­nizm spójności wytwarza się najczęściej przez wyznaczenie wspólnego zagrożenia i zrzuce­nie odpowiedzialności za to zagrożenie na wy­typowanego przez grupę tzw. kozła ofiarnego. René Girard1 twierdzi, że żadna cywilizacja nie mogłaby istnieć bez figury kozła ofiarnego, a wyłomu w tej praktyce dokonał dopiero Je­zus przez swoją śmierć.

Przecież wśród chrześcijan też tworzą się takie grupy, które łączy lęk przed jakimś zagroże­niem.

Bywają takie środowiska, których przedstawi­ciele wszędzie widzą działanie szatana i robią wszystko, żeby się na tego diabła nie natknąć; to lęk zastępczy, często związany z wiekiem trudnościami życiowymi. Świat przyspieszył w ostatnich latach bardzo gwałtownie i wszystko się zmieniło. Jest zbyt dużo rzeczy, nad któ­rymi ludzie nie panują, których nie rozumieją. Nie odnajdują się w świecie natłoku informacji, w świecie mediów, globalnej ekonomii, otwar­tych granic itd. Żyją w ciągłym przymusie do­konywania wyborów. Wcześniej nie było takiej potrzeby, bo świat był klarownie podzielony -tu jest Kościół, a tu partia. Słuchasz tego albo tego - nie było miejsca na niuanse.

Ludzie szukają dziś kogoś, kto będzie dla nich przewodnikiem, uwolni ich od lęku przed niestabilnym światem. A takim „autorytetem" łatwo się stać, kiedy umie się w ludziach wzbu­dzać i kontrolować lęk i poczucie winy.

Skąd bierze się dostrzeganie wszę­dzie zagrożenia siłami nieczystymi?

Ludzie, którzy wszędzie widzą zagrożenie złem, najbardziej boją się samych siebie, swe­go wnętrza, ale nie są w stanie skonfrontować się ze sobą, umieszczają więc źródło swego niepokoju w świecie.

Boimy się też nieznanego. Przypomina to sytuację, gdy idziemy do lekarza. O wiele mniej się boimy, kiedy już znamy diagnozę, niż wtedy, gdy podejrzewamy nie wiadomo co. Nawet jeśli usłyszymy bardzo złą diagnozę, to w jakiś sposób łagodzi ona nasz lęk, bo albo możemy sobie powiedzieć: „Nic więcej z tym nie zrobisz", albo: „To normalne, że się boisz, masz ku temu poważny powód". Łatwiej funk­cjonować, gdy się coś nazwie.

Z jednej strony straszy się złem, które nas otacza, a z drugiej Panem Bogiem.

I to jest olbrzymie nieporozumienie, bowiem najczęściej pojawiającym się w Biblii wezwa­niem jest „Nie lękajcie się". „Pokój wam!" - to pierwsze orędzie Zmartwychwstałego Jezusa!

Więc skąd ta moda na straszenie Bogiem?

Czytając Stary Testament i opowieści o Bogu, który dyscyplinuje swój lud, gdy ten nie jest posłuszny, możemy przypuszczać, że mamy wierzyć w groźnego Boga. Bóg Starego Testa­mentu to Bóg etniczny, nieukrywający swego gniewu. Można powiedzieć - groźny. Trochę żartobliwie przypomniał mi o tym pewien rabin mówiąc, że my, chrześcijanie, mamy szczę­ście, bo ich Bóg wcale nie jest tak miłosierny i tak wspaniałomyślny jak nasz. Oczywiście, że celowo przejaskrawił własną religię, ale dla nas chrześcijan „oblicze Boga" zostało ob­jawione w Jezusie, a On nazywał tego Boga „Abba". Więc naprawdę nam jest lepiej. Nie powinniśmy się bać, że Bóg będzie się na nas gniewał za to, że jesteśmy słabi. Chrystus nam pokazał, że Bóg nas takich kocha i w takich chwilach najbardziej nam pomaga w przezwyciężaniu zła. Nie chodzi tu jednak o brak bojaźni Bożej. Do II Soboru Watykańskie­go raczej straszono Bogiem, niż zachęcano do tego, żeby Go kochać i przeżywać relację z Nim w przyjaźni. Teraz to się zmieniło, ale nie ma się co łudzić - pobożność wielu ludzi jest nadal mocno obarczona lękiem mylonym z bojaźnią.

Czym bojaźń Boża różni się od lęku przed Bogiem?

Boża bojaźń to szacunek do Boga i świado­mość własnych ograniczeń; postawa pokory, czyli dostrzeganie prawdy o Panu Bogu i o sobie. Znajdujemy wtedy właściwe miejsce we wszechświecie: widzimy, że nie jesteśmy nie­zniszczalni, wszystkomogący, ale raczej pełni słabości, grzeszni.  Równocześnie możemy zobaczyć, że Bóg nie czeka tylko na to, żeby nas dopaść i ukarać.

Bojaźń Boża prowadzi do skruchy. W pra­wosławiu łączy się ją z tzw. darem łez, czyli tak wielkim poruszeniem serca, że doprowa­dza to do oczyszczającego płaczu. Skrucha to świadomość tego, że Bóg mi przebaczył, a nie tego, że muszę przed Nim się chować. W skrusze nie ma więc wstydu i poczucia winy, ale jest spokój i wdzięczność za wyzwolenie od poczucia zagrożenia czy kary.

To trochę tak jak w ewangelii o uzdrowie­niu paralityka. Zanim Jezus go uzdrowił, po­wiedział: „Odpuszczone są ci twoje grzechy". Na pewno nie było to przypadkowe. Ta Ewan­gelia przekonuje, że Bóg może zmienić coś bardzo ważnego, co nie jest widzialne gołym okiem. W życiu mamy trzy sposoby, by wy­tłumaczyć sobie, co stanie się ze złem, które wyrządziliśmy. Pierwszy jest następujący: je­steśmy ateistami i twierdzimy, że nie ma nic po śmieci, więc konsekwencje naszych złych uczynków ciągną się za nami do końca ży­cia. Drugi to opcja ludzi wierzących, że jest coś po śmierci, ale nie ma tam Boga i musi­my sami odpokutować za nasze złe czyny po śmieci, tak jest np. w buddyzmie. Musimy wyrównać rachunki. Trzecia możliwość doty­czy ludzi wierzących w życie po śmierci i w miłosiernego Boga. Wspominany fragment ewangelii o uzdrowieniu paralityka mówi, że Bóg istnieje i sam spłaca nasze długi. Ma taką moc, że może przerwać łańcuch zła, które zapoczątkowaliśmy. Może je zniszczyć tu na ziemi i skreślić je z rachunku „nalicza­nego w niebie". Tylko Bóg jest w stanie tak wszystko poprowadzić, żeby to poszło w kie­runku dobra, a nie dezintegracji. Człowiek nie jest w stanie tego zrobić. W tym sensie czuję mniejszy lęk o swoje życie teraz i po śmierci, bo nie wierzę w bezosobowe prawo karmy, według którego będę po śmierci „bezdusznie" rozliczany za swoje błędy. Ja wierzę w Boga, który przebacza, bo kocha.

I Jego Opatrzność?

Tak, ale nie taką, która chroni od wszelkich niebezpieczeństw, jakie mogłyby nas spotkać.

To raczej wiara w Boga, który nadaje sens ca­łemu mojemu życiu, w każdej sytuacji, która mi się przydarza, dobrej i złej. Wiara w taką Opatrzność pozwala odczytać sens życia i uwalnia od lęku.

O. Jacek Prusak, jezuita, doktor psychologii, psychoterapeuta, redaktor „Tygodnika Powszechne­go", współpracownik LISTU. Ostatnio wydał książ­kę „Poznaj siebie, spotkasz Boga".