Wychowanie religijne w rodzinie

Przekaz wiary w rodzinie

Istnieją trzy etapy przekazu wiary w rodzinie:

a) rodzina jest pierwszorzędnym i aktywnym podmiotem religijnego wychowania;

b) wiara jest łaską, darem i wezwaniem zakorzenionym w Miłości Boga, a znakiem tego daru jest, że człowiek otrzymuje konkretnych rodziców i konkretny rodzinny dom jako miejsce, w którym ten dar powinien przynosić owoce;

c) w religijności występują aspekty poznawcze, emocjonalno-motywacyjne i działaniowe. Gdy dziecko urodzi się w rodzinie katolickiej, to wierzący rodzice poprzez warunki kulturalne (codzienna modlitwa, kult świętych, czytanie Pisma św.), praktyki religijne (pierwsze piątki miesiąca, soboty), warunki materialne (krzyż, obrazy święte w domu rodzinnym) i obyczajowo-społeczne wprowadzą je w wiarę i tradycję katolicką.

Zdrowa religijność dziecka ukształtuje się pod wpływem wyżej wymienionych czynników. Jeśli rodzice będą deklarować się jako praktykujący, ale w życiu codziennym zabraknie opisanych elementów wyposażenia kulturalno-materialnego i społeczno-obyczajowego, to odejście dziecka od wiary staje się czymś realnym, zwłaszcza w okresie dorastania, gdy młodzież w sposób naturalny przeżywa bunt przeciwko odziedziczonym wartościom, tradycjom i autorytetom – rodzicom, katechetom i nauczycielom.  

Gdy dochodzi do rodzinnych tragedii, wielu sąsiadów, znajomych, przyjaciół i wychowawców mówi: „to była porządna rodzina, wszyscy chodzili co niedzielę do kościoła”. Nie chodzi jednak o to, żeby być widzianym przez sąsiadów w kościele, ale o czynne wyznawanie wiary w Boga w codziennych sytuacjach, życie według norm i zasad chrześcijańskich. Dzieci i młodzież stają się podatni na oddziaływanie sekt, wróżb, (okultyzm, Halloween, satanizm), a stąd krótka droga do dezintegracji osobowości, destrukcyjnych zachowań, a nawet samobójstwa.

Religijności uczymy dziecka od najmłodszych lat. Ks. prof. J. Wilk wymienia trzy szczególnie ważne zjawiska (1987: 17):

1. Kształtowanie prazaufania – to zdolność do zdania się na kogoś, polegania na kimś. Ta zdolność określa zdrowie psychiczne na całe życie.

2. Rozwijanie zdolności do nawiązywania relacji osobowych. Pierwszych doświadczeń dziecko dokonuje w kontakcie z rodzicami, najpierw z matką. Te doświadczenia wyznaczają, określają i warunkują osobowy charakter relacji religijnej.

3. Identyfikacja z autorytetem − tutaj szczególną rolę pełni ojciec. Przeżycia związane z obrazem ojca, identyfikacja ojca jako autorytetu warunkują odniesienia dziecka do religijności.

Często zdolność do uwierzenia, gotowość zaufania Bogu, zdanie się na Niego (zdrowa religijność) jest zaburzona przez przeżycie niesprawiedliwego, niedobrego, siejącego wokół strach i popłoch niewiernego ojca (Wilk 2002: 125-127). 

Przebieg procesu wychowania religijnego

I faza – obudzenie. Ten etap nawiązuje do ujęcia religijności jako relacji osobowej. Zdolność do relacji „ja-ty” to podstawowa zdolność ludzkiej natury. Po raz pierwszy możliwość ta pojawia się tuż po narodzeniu dziecka i zawarta jest w odniesieniach rodziców do niemowlęcia. Już w trzecim tygodniu życia dziecko daje matce znać uśmiechem, że odbiera te odniesienia i że nastąpił pełny kontakt. To obudzenie do relacji osobowych jest równoznaczne z obudzeniem do życia religijnego, autentycznego, choć zalążkowego. Nie jest bowiem ważne, co dziecko potrafi sformułować, ale co posiada. Posiada zaś już zdolność do nawiązywania kontaktu całkowicie ludzkiego, autentycznego, co oznacza również zdolność do autentycznej religijności. W konsekwencji takich odniesień dziecko przez całe życie pozostanie jednostką pozytywnie ustosunkowaną do ludzi i do świata. Będzie człowiekiem dobrym i otwartym na Boga. I przeciwnie, dziecko, które już od pierwszego dnia doświadczy braku miłości ze strony rodziców, zazwyczaj staje się smutne, zamknięte, nerwowe i osamotnione, będzie mu też bardzo trudno rozwinąć się w pełni religijnie.

  Rys. 1. Idea Boga tworzy się na wzór rodziców, a cechy dostrzeżone w rodzicach są następnie rzutowane na osobistą koncepcję Boga (Wilk 2002, s. 129).
II Faza – rozwinięcie. Wychowanie na tym etapie polega na uwrażliwieniu dziecka na najgłębszy sens otaczającej nas rzeczywistości, co dla wierzącego oznacza rozpoznanie i odczytywanie obecności Boga w otaczającym nas świecie. Istotne znaczenie ma tu wartość religijnego życia rodziców, ujawniającego się poprzez modlitwę, praktyki religijne, decyzje, sens nadawany różnym zdarzeniom, pielęgnowanie religijnych tradycji i zwyczajów domowych. Religijna formacja dziecka w tym okresie polega na uczestniczeniu w życiu dorosłych. Wydaje się, że na tym etapie szczególna rola przypada ojcu, co potwierdzają badania i wspomnienia ludzi na temat własnej drogi wiary. Pierwsze rozmowy mają wielką wagę w procesie kształtowania wiary dziecka i wymagają dużych umiejętności ze strony rodziców. Życie dostarcza bardzo wiele momentów radosnych, smutnych, sytuacji przygodnych, pytań samego dziecka. Bez takiej rodzinnej katechezy trudno mówić o formacji religijnej dziecka.

Pojawia się tu kilka problemów:

1. Szczególną uwagę należy zwrócić na sposób mówienia o Bogu. Szkodliwy jest tzw. infantylny sposób mówienia o Bogu (zdrobnienia, bajkowa atmosfera itp.).
2. Ukazywanie dziecku dzieł przyrody, wiązanie ich istnienia z dobrym Bogiem, który to wszystko stworzył.
3. Rodzice powinni dawać przewagę biblijnemu sposobowi mówienia o Bogu: mówienie personalne, osobowe.
4. Ten sposób myślenia o Bogu musi być uzupełniony zasadą tzw. negatywnej teologii, w myśl której na wiele pytań dziecka rodzicom nie wolno dawać odpowiedzi, by nie zostały pomieszane z mitycznym, wyobrażeniowo-fantazyjnym myśleniem dziecka, co fałszowałoby obraz Boga.
5. Obowiązuje zasada mówienia prawdy o Bogu w sposób prosty i prawidłowy, tak żeby później niczego nie trzeba było odwoływać, lecz budować dalej.

III Faza – dopełnienie. Wychowanie religijne na tym etapie powinno być pełnym wychowaniem chrześcijańskim, którego celem jest doprowadzenie do poznania Boga, „Ojca Pana naszego Jezusa Chrystusa”. Wierzyć w znaczeniu chrześcijańskim oznacza nie tylko być przekonanym o istnieniu Istoty Wyższej, lecz – wierzyć w Jezusa Chrystusa. Dlatego też historia Jezusa, Jego dzieło zbawcze, Jego Ewangelia jest najważniejszym elementem chrześcijańskiego wychowania. Pierwszym, podstawowym sposobem ekspresji wiary jest modlitwa. 

Wychowanie chrześcijańskie powinno doprowadzić do dojrzałych osobowych wyborów wartości i do rozwinięcia poczucia odpowiedzialności. Ten istotny element formacji moralnej i społecznej osiąga się poprzez formację sumienia. Rodzice uczą dziecko rozpoznawać dobro i zło, pierwsi prowadzą dziecko za pomocą gestów i słów aprobaty lub dezaprobaty do stałości w wypełnianiu jednych czynności, a unikaniu drugich.

Wychowanie chrześcijańskie jest wreszcie wychowaniem do życia w „społeczności świętych”.  Najważniejsze elementy to:

a) konieczność nauczenia się przez rodziców sposobów głoszenia Ewangelii w domu rodzinnym (czytanie i rozważanie Pisma św. wspólnie przez rodzinę);

b) korzystanie z roku liturgicznego, który umożliwia nie tylko poznanie historii Jezusa, ale i jej przeżywanie, zwłaszcza gdy uroczystości kościelne znajdują swoje przedłużenie w świętowaniu rodzinnym. Formacja sumienia nie polega na zaznajamianiu z przykazaniami Bożymi i wymaganiu ich przestrzegania (zwłaszcza za pomocą gróźb i straszenia Bogiem), lecz przede wszystkim na dawaniu przykładu własnym życiem. Podstawowe znaczenie mają tu wszystkie formy współżycia rodzinnego, oparte na przemianie i prowadzące do niej: przeproszenie, pojednanie, przebaczanie, zabieganie o to, by drugiemu sprawić radość, przyznanie się do winy itd.;

c) wychowanie do życia we wspólnocie kościelnej, znaczenie sakramentu pokuty a także wspólne wyjścia do kościoła parafialnego (istnieje wtedy możliwość swobodnej rozmowy z dzieckiem i przekazania mu niezbędnych wyjaśnień) (Wilk 2002: 127-139).

Na jakość religijnego procesu wychowawczego mają wpływ: słowo (język rodziny), wrażliwość na symbolikę, zwyczaje (rytuały rodzinne), właściwa hierarchia wartości, wyrażająca duchowe oblicze danej rodziny (tamże: 139-140).

dr Urszula Tokarska – wykładowca, od 2003 roku zajmuje się pedagogizacją rodziców, nauczycieli i seniorów. Od 2012 roku prowadzi Uniwersytet dla Rodziców INTER-EDUKACJA w Lublinie. Autorka książki Pedagogizacja rodziców. Podręcznik dla studentów pedagogiki i rodziców (Lublin 2015).

Bibliografia

Wilk J. 1975. Wpływ rodziców na religijność dziecka do 6 lat. Psychologiczny aspekt problemu, „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne” (RTK), t. 6, s. 55-73.
Wilk J. 1984. Wychowanie religijne dzieci i młodzieży we współczesnej rodzinie polskiej, [w:] T. Kukołowicz (red.), Z badań nad rodziną, Lublin: TN KUL, s. 169-174.
Wilk J. 1987. Znaczenie pierwszych doświadczeń dla religijnego wychowania małego dziecka w rodzinie, Lublin: TN KUL.
Wilk J. 1994. Rodzina jako podstawowe środowisko wychowawcze w świetle doktryny Kościoła katolickiego, [w:] I. Jundziłł (red.), Wychowanie w rodzinie od starożytności po wiek XX, Bydgoszcz. 
Wilk J. 2002. Pedagogika rodziny, Lublin: IP KUL JP II.