Ktokolwiek widział, ktokolwiek wie…

Baza inauguruje swoją wirtualną działalność dokładnie 1 sierpnia, w kolejną rocznicę wybuchu powstańczego zrywu z 1944 r. Będzie dostępna na internetowej stronie Muzeum Powstania Warszawskiego: www.1944.pl. W tej chwili zbiór liczy zaledwie 60 tys. nazwisk – to nadal mniej niż połowa cywilnych ofiar powstania. I dlatego dyrekcja placówki apeluje, aby Polacy, których bliscy zginęli w powstaniu, „zaglądali” na tę listę, a „jeśli nie znajdą tam nazwiska bliskich, informacje o nich zgłaszali do Muzeum” – jak zachęca dyrektor placówki Jan Ołdakowski. Jest to tym bardziej ważne, że przywracanie pamięci o cywilnym obliczu męczeństwa Warszawy następuje wyjątkowo powoli. W naturalny sposób na pierwszy plan wybija się wątek militarny, bohaterskie akcje zbrojne, nazwiska dowódców i  żołnierzy – natomiast „zwykli” mieszkańcy stolicy pozostają nadal trochę w cieniu. Tymczasem, jak przypominają żyjący jeszcze świadkowie tamtych dni, żołnierze i cywile byli wówczas razem.

Liczba nieznana

Stworzenie bazy ofiar powstania jest efektem wieloletniej żmudnej pracy – początkowo indywidualnych historyków oraz zwykłych ludzi – pasjonatów sprawy, a od 2004 r. także  skoordynowanych działań pracowników Muzeum Powstania Warszawskiego.

O ile jednak w miarę łatwo da się ustalić przybliżoną listę powstańców, którzy polegli w trakcie walk w Warszawie w okresie od 1 sierpnia do 2 października 1944 r., o tyle znacznie trudniejsze – czy wręcz niemożliwe – jest to w przypadku cywilnej ludności stolicy. Rozbieżności są bardzo duże. Sami Niemcy początkowo twierdzili, że w Warszawie zginęło 250 tys. cywilów, i kolportowali te informacje „ku przestrodze” mieszkańców innych okupowanych ziem. Natomiast dzisiejsi historycy wahają się między liczbą 130 tys. a 200 tys. osób. Dokładnych danych zapewne nie poznamy nigdy. Powód? Tysiące niezewidencjonowanych nigdzie osób zginęło pod gruzami bombardowanych i ostrzeliwanych budynków, w płomieniach pożarów, rozszarpanych na kawałki przez pociski „ryczących krów”, uduszonych trującymi gazami i utopionych w miejskich kanałach, którymi szukali dróg ewakuacji i schronienia, zamordowanych w masowych publicznych egzekucjach, których ofiary wraz z dokumentami tożsamości palono w pośpiesznie wykopanych rowach i na zbiorowych stosach. O wielu innych przez lata po prostu głośno nie mówiono – po wojnie w realiach stalinowskiej Polski nie było dobrego klimatu na kombatanckie wspomnienia z powstania warszawskiego – ludzie ci przetrwali wyłącznie w pamięci swoich bliskich.

Największa i najbardziej krwawa rzeź ludności cywilnej została przeprowadzona przez  Niemców w dniach 2–7 sierpnia 1944 r. na Woli – w zbiorowych egzekucjach, dokonywanych na zimno, w metodyczny sposób, zginęło wówczas kilkadziesiąt tysięcy niewinnych cywilów. W tym przypadku również istnieją rozbieżności co do liczby ofiar, która szacowana jest w przedziale między 50 tys. a 80 tys. zamordowanych. Niezależnie od tych niejasności skala hitlerowskiego ludobójstwa poraża – w ciągu pięciu dni zamordowano tak wielu ludzi, że da się to porównać tylko do wydajności hitlerowskiego obozu zagłady w Treblince, w najstraszniejszym okresie jego działania… Albo jeszcze inaczej – to dwukrotnie więcej niż liczba polskich jeńców zamordowanych przez Sowietów w Katyniu, Charkowie i Miednoje.

Baza ludzi zabitych

Uruchomiona przez Muzeum Powstania Warszawskiego baza zawierać ma oprócz imion i nazwisk ofiar cywilnych także datę i miejsce ich urodzenia, imiona rodziców, wykształcenie, ostatnie miejsce zamieszkania, jak również datę i miejsce śmierci. W zamyśle jej twórców dzięki interaktywnej bazie internauci będą mogli w szybki i łatwy sposób poszerzać, aktualizować oraz weryfikować dane, zebrane w jednym miejscu. Do tej pory były one eksponowane na wystawie plenerowej „Zachowajmy ich w pamięci”, która była prezentowana w parku Powstańców Warszawy.

Docelowo wszystkie nazwiska zabitych zgromadzone w bazie mają trafić na specjalną ścianę pamięci cywilnych ofiar powstania warszawskiego, która powstanie na terenie Cmentarza Powstańców Warszawy na Woli. Sama nekropolia to miejsce szczególne, na którym spoczywają szczątki i prochy ponad 104 tys. ofiar powstania. Aż 80 proc. z nich stanowią cywile. I jeszcze jedna charakterystyczna rzecz: tylko kilka tysięcy grobów ma tabliczki z wypisanym nazwiskiem, na reszcie figuruje wymowne N/N… Najwięcej jest jednak zbiorowych mogił. „Cmentarz założono w 1945 roku, w końcu października, początku listopada i zaczęto tu zwozić ciała, ale one tu leżały i prochy wiatr rozwiewał. Tu leżeli ci moi koledzy z powstania, dziewczyny i chłopaki i cywile, leżeli tygodniami czekając na pochówek. (…) Wreszcie wykopano wielki dół – sześć metrów na cztery – w który zaczęto zsypywać prochy z całej Warszawy” – opowiadała rok temu w wywiadzie dla PAP Wanda Traczyk-Stawska, ps. „Pączek”, łączniczka z powstania warszawskiego, która przez wiele lat  walczyła o to, by cmentarz nie został zapomniany. Bo wolska nekropolia stanowi nadal wielki, niemy wyrzut sumienia dla potomnych – przez lata niszczał, skazany celowo na zapomnienie przez komunistyczne władze. Po 1989 r. nie było z kolei pieniędzy na jego renowację. Prace konserwatorskie ruszyły tak naprawdę dopiero trzy lata temu. Przeprowadzane one są wspólnym wysiłkiem władz samorządowych, wojewody mazowieckiego i Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. Te działania wraz z powstaniem bazy ofiar mają pomóc przynajmniej częściowo zminimalizować białe plamy na mapie martyrologii powstańczej Warszawy.

*

Dyrekcja Muzeum Powstania Warszawskiego apeluje: „Jeśli posiadają Państwo jakiekolwiek dane lub materiały o mieszkańcach stolicy, którzy zginęli bądź zaginęli w trakcie Powstania Warszawskiego, a ich nazwiska nie będą występować w uruchamianej bazie, zachęcamy do zgłaszania tych informacji do Działu Archiwum Muzeum Powstania Warszawskiego: tel. 22 539 79 31, e-mail: ofiarycywilne@1944.pl. Zapraszamy również do siedziby Muzeum przy ul. Grzybowskiej 79 w Warszawie”.

*

W 2015 r. Sejm przyjął przez aklamację uchwałę ustanawiającą 2 października Dniem Pamięci o Cywilnej Ludności Powstańczej Warszawy. „Dzięki ofiarnej i pełnej determinacji postawie mieszkańców Warszawy Powstanie Warszawskie trwało aż 63 dni. Sejm Rzeczypospolitej Polskiej składa hołd mieszkańcom stolicy: tym, którzy wspierając walczących powstańców złożyli ofiarę życia, oraz tym, którzy po kapitulacji Powstania Warszawskiego zostali wypędzeni z miasta i przeszli gehennę obozów koncentracyjnych, niewolniczej pracy i tułaczki” – napisali posłowie w uchwale.