Rola Kościoła w przemianach ustrojowych w Polsce

Przemiany zainicjowane w Polsce w 1989 r. mają charakter bardzo złożony. Obejmują bowiem nie tylko warstwę polityczną i ekonomiczną, ale również religijną i kulturową. Istotne znaczenie w tym procesie ma przejście od totalitaryzmu komunistycznego do demokracji liberalnej.

Sprawująca od 1945 r. dyktaturę partia komunistyczna w 1989 r. zrezygnowała z założeń ideologii marksistowsko-leninowskiej i przeszła na pozycje pragmatyczne, co doprowadziło do powstania pluralizmu politycznego w Polsce i do rozpadu systemu komunistycznego w Europie. Politycy partii komunistycznej postanowili w pewnej mierze podzielić się władzą z opozycją solidarnościową w drodze częściowo wolnych wyborów parlamentarnych, które odbyły się w czerwcu 1989 r.

Powszechnie wiadomo, że pewien udział w tych przemianach miał Kościół katolicki, lecz nie zawsze jest on właściwie pojmowany. Aby zrozumieć właściwą rolę Kościoła, należy zwrócić uwagę najpierw na tragizm sytuacji, w jakiej znajdowało się społeczeństwo polskie w latach 1945-1989 r. Tragizm ten polegał na tym, że mimo znaczącego udziału żołnierzy polskich w walkach z okupantem hitlerowskim na wszystkich frontach naród polski nie odzyskał niepodległości, ale na mocy układu jałtańskiego został poddany pod okupację sowiecką.

Partia komunistyczna nie miała mandatu do sprawowania władzy od społeczeństwa, lecz od komunistycznej partii ZSRR. Władze komunistyczne usiłowały narzucić całemu społeczeństwu jedyną rzekomo prawdziwą ideologię marksistowską w miejsce religii, podjęły więc walkę z Kościołem. Miało to doprowadzić do zmiany tożsamości kulturowej narodu. Jednakże oryginalność tej sytuacji polegała na tym, że na terytorium Polski po raz pierwszy w dziejach na tak szeroką skalę nastąpiło zderzenie władzy komunistycznej z Kościołem katolickim, który pod przewodnictwem Prymasa Polski stanął w opozycji wobec dyktatury komunistycznej.

Była to opozycja moralna, a nie polityczna. Kościół nie konkurował bowiem z partią komunistyczną o sprawowanie władzy państwowej, jak czynią to partie polityczne, ale w ramach swej misji religijno-moralnej spełniał dwa zadania.

Pierwszym z nich była realizacja misji własnej, ściśle ewangelizacyjnej, przez pracę duszpasterską; natomiast drugim – misja kulturowa nazwana przez Prymasa Wyszyńskiego misją zastępczą, realizowana również w ramach pracy duszpasterskiej, a zmierzająca do obrony praw człowieka, praw rodziny i praw zniewolonego narodu. Kościół zastępował narodowi brak własnej suwerenności politycznej przynajmniej w dziedzinie kultury.

Gdy społeczeństwo było pozbawione autentycznej reprezentacji politycznej, Kościół pełnił funkcję jedynej istniejącej oficjalnie opozycji wobec władzy komunistycznej, pomimo że był nękany różnymi środkami terroru.