Historia narodowa w ponadnarodowej perspektywie

Pójdźmy w wątpliwościach jeszcze dalej. Zapytajmy czym będzie już niedługo narodowa historia Francji. Centralistyczne państwo francuskie przyjęło pewien jej kanon w ramach scentralizowanej edukacji. Odpowiedni rysunek na najpopularniejszych papierosach umocnił galijską metrykę narodu francuskiego. Czy ta wizja utrzyma się wobec istnienia kilkumilionowej społeczności muzułmańskiej we Francji? Czy dzieci muzułmańskie będą się uczyć zdania Nasi przodkowie Galowie... – jak uczyły się dzieci we francuskiej Algierii? Czy dzieci na muzułmańskich przedmieściach Paryża i Marsylii będą deklamować jakiś francuski odpowiednik wiersza Kto ty jesteś? Polak mały – jak miały to czynić dzieci ukraińskie w Polsce międzywojennej?

Niebezpieczeństwa zaścianka

Łatwo wskazać epizody, których analiza cierpi, gdy się jej dokonuje wyłącznie w kategoriach historii narodowej. Przecież pokazywanie bitwy grunwaldzkiej w kategoriach wczesnego konfliktu polsko-niemieckiego jest mało poważne. Sienkiewicz, który, jak się okazało, poprowadził zdumiewająco skuteczną „politykę historyczną”, odegrał tu mimo wszystko złą rolę. Działalności Krzyżaków nie da się zrozumieć bez zastanowienia się nad ideą chrystianizacyjną, rozwijaną w dziejach na różnych terenach i w różnych, ale często dalekich od miłosierdzia formach. Co też fundamentalne, należałoby w końcu przypomnieć sobie, że był to konflikt między chrześcijanami, a nie między chrześcijanami i teutońskimi diabłami.
Odzyskanie niepodległości przez Polskę w 1918 r. najczęściej przedstawia się jako wynik polskich wysiłków wyzwoleńczych, zwłaszcza powstań narodowych. Nic nie ujmując powstańcom i nie negując, rzecz jasna, potrzeby rozpatrywania tego momentu w ramach narodowej historii, pozwolę sobie jednak zauważyć, iż niejeden naród w Europie Środkowej i Wschodniej uzyskał lub odzyskał wówczas niepodległość bez buntowania się. Warto by więc porozmawiać o I wojnie, o jej skutkach, oraz o genezie świata, jaki wówczas powstał.

Zbrodnię katyńską rozpatruje się najczęściej jako zbrodnię Stalina przeciw Polakom. To, że była ona zbrodnią przeciw Polakom, nie ulega wątpliwości. Można nawet dodać, iż Stalin był najpewniej szczególnie uczulony na Polaków. „Na tym samym wydechu” należałoby jednak zwrócić uwagę, że Stalin zbrodniczo potraktował niejeden naród. Także na to, że wręcz w tym tragicznym lesie, jako w stałym miejscu enkawudowskich rozstrzeliwań, spoczywają szczątki ludzi różnych narodowości.

Upadek komunizmu przedstawia się jako wywalczony przez Polaków. Często wraca nawet motyw, że mur berliński rozsypał się w Gdańsku itd. Otóż jest to tylko część prawdy. Kryzys był kryzysem całego światowego systemu komunistycznego (ze Związkiem Radzieckim na czele – jak kiedyś obowiązkowo pisano). Komunizm rozbiła nie tylko, a może nawet nie tyle eksplozja ludzkiego gniewu, lecz pogrążyła go implozja systemu.

W Polsce, w 1989 r. już zresztą żadnej eksplodującej masy ludzi nie było. Poza Rumunią i nieszczęsnym puczem moskiewskim nie było już jednak poważnej obrony ze strony komunistów. Nie znaczy to, że trzeba pomniejszać wagę postaw i działań ludzi – ale sprawy były po prostu bardziej skomplikowane. Słowa Krzyżem i strajkami wolność wywalczymy... były zrozumiałym wyrazem marzeń Polaków. Nie mogą one jednak zastąpić analizy historycznej, także ponadnarodowej.