Historia narodowa w ponadnarodowej perspektywie

Co nie najmniej ważne, także na rozliczenie z komunizmem warto by spojrzeć w perspektywie porównawczej. Okazałoby się wtedy, że są sprawy, których nie da się cofnąć i postępowania, w przypadku których po prostu nie da się wymierzyć sprawiedliwości na tym padole. Zwolennicy dekomunizacji oraz lustracji od M. Leśniewski, Czym był apartheid? Garść refleksji w 60. rocznicę jego wprowadzenia, referat w Zakładzie XX w. Instytutu Historycznego UW, wygłoszony 30 IV 2009 r. nieśliby korzyść z przyjrzenia się procesowi denazyfikacji w Niemczech oraz w niektórych innych krajach po II wojnie światowej – a o ileż tamte sprawy były prostsze niż w przypadku rozliczeń pokomunistycznych!

Zjawiska są ciekawsze niż fakty

Przejawy historii narodowej dają się nieraz lepiej zrozumieć jako zjawiska historii powszechnej czy ogólnocywilizacyjne. Wspólnie z opowiadaniem o szlachcie należałoby mówić o kastach indyjskich. Jakby to paradoksalnie nie brzmiało, system stanowy był systemem kastowym – nawet jeśli, rzecz jasna, znacznie mniej rozbudowanym.

Na Polskę Jagiellonów, na ogół wzbudzającą dumę, należałoby spojrzeć w kontekście zaznaczającego się już wtedy podziału Europy na Wschód i Zachód. W połączeniu Korony z Litwą może warto by zobaczyć istotny czynnik pchnięcia ówczesnej Polski na wschód (nic Litwinom nie ujmując!).

Może o powstaniach narodowych i odzyskaniu przez Polskę niepodległości należałoby mówić w kontekście szerszych rozważań o zjawisku narodowym oraz np. o historii ruchów wyzwoleńczych w koloniach. Także w kontekście udanych lub/i nieudanych wysiłków stworzenia państwa narodowego w różnych sytuacjach historycznych. Może należałoby mówić jednocześnie o państwach wielonarodowych, o państwach złożonych w ogromnym stopniu z imigrantów oraz z ich potomków, również o wypadkach redefiniowania narodów i państw narodowych w dziejach.

Może o najeździe bolszewickim w 1920 r. należałoby mówić nie tylko w ramach historii polskiej (i rosyjskiej), ale także w kontekście ekspansjonizmu chyba każdej rewolucji. Rewolucja francuska, czy też np. kubańska, również chciały objąć swymi dokonaniami cały świat. Jeśli zaś już stawiać kropkę nad „i” (choć w tym przypadku nieco ze zmrużeniem oka), to warto by przytoczyć przesłanie do narodów Europy Wschodniej skierowane z hali Olivii. Wojsk nie wysłaliśmy w ślad za nim (bardziej wtedy groził nam kierunek odwrotny!), ale nawet w tym posłaniu tkwiło coś z ekspansjonizmu rewolucji.

Może zamiast kłócić się o miejsce i położenie Żydów w Polsce wąrtoby spojrzeć szerzej na zjawisko mniejszości narodowych i mówić jednocześnie np. o Afroamerykanach za oceanem lub/i o muzułmanach dziś w Europie Zachodniej?

Wypędzenia można oczywiście rozpatrywać jako elementy historii narodowej każdego z zainteresowanych narodów. Można je jednak rozpatrywać jako zjawisko znacznie szersze, znane w wielu epokach, także jako zjawisko, niestety, typowe dla XX w. Można wytłumaczyć przesiedlenia całych narodów w ZSRR w ramach zbrodni i paranoi Stalina. Można i należy powiązać wysiedlenia Niemców z Ziem Zachodnich i Północnych z wojną wywołaną przez Hitlera i wszystkim, o czym powszechnie wiadomo.

Pozostaje wszakże faktem, że nie da się mówić o XX w. bez rozpatrywania zjawiska wypędzeń jako takiego. Rozpatrzenie go będzie z kolei niepełne bez wzięcia pod uwagę dawniejszych, w tym spontanicznych wielkich fal migracyjnych XIX w. Migracje to zresztą też klasyczny temat, w przypadku którego nie sposób oddzielić historię narodową oraz ponadnarodową. Są one częścią tkanki historii kraju emigracyjnego, częścią historii kraju przyjmującego oraz częścią historii powszechnej. Trzeba pamiętać, że powojenne przesiedlenia zaproponował – jak się uważa – Winston Churchill, który powołał przykład relatywnie bezbolesnych przesiedleń Greków z Turcji do Grecji w początku wieku.