Proporcjonalizm

Proporcjonaliści, promując swoją metodę, z pewnością nie postrzegali siebie jako relatywistów. Niestety, wbrew ich nadziejom, ta metoda prowadzi ostatecznie do relatywizmu i dlatego została przez Kościół odrzucona [3]. W proporcjonalizmie relatywizm nie musi wcale dotyczyć koncepcji dobra, bo ta może być obiektywna, lecz wynika przede wszystkim z samej metody, która daje nieograniczone możliwości „rozcieńczania” każdej obiektywnej oceny przedmiotu aktu moralnego w nieuchwytnym bezmiarze jego przeróżnych konsekwencji. Zdarza się jednak, że proporcjonaliści dodatkowo jeszcze relatywizują koncepcję dobra poprzez elementy sceptycyzmu kwestionujące możliwości poznania natury ludzkiej lub poprzez rozumienie natury jako podlegającej ciągłemu procesowi ewolucji, zmiennej historycznie i kulturowo. Jeśli więc relatywizm moralny polegałby na uznaniu, że przeciwstawne moralne oceny ludzkiego postępowania są równie uzasadnione, ponieważ nie istnieje jeden bezwzględny wzorzec normatywny jako źródło takich uzasadnień, to metoda proporcjonalistyczna, chociaż nie polega na bezpośrednim uznaniu tej głównej tezy relatywizmu, w konsekwencji jednak ją wspiera, ponieważ za jej pomocą można z powodzeniem uzasadniać przeciwstawne oceny moralne tych samych czynów ludzkich.

Głównym elementem krytyki proporcjonalizmu jest to, że nie da się obiektywnie określić proporcji między dobrem a złem w poszczególnych opcjach, aby następnie na tej podstawie dokonać wyboru. Dzieje się tak z dwóch powodów. Po pierwsze, nie istnieje żadna uniwersalna metoda mierzenia i porównywania podstawowych dóbr ludzkich i wyrządzonego zła, polegającego na ich niszczeniu. Stąd sformułowania „większe dobro” i „mniejsze zło” nie mają wystarczająco precyzyjnie i obiektywnie określonego znaczenia w kontekście, w którym używają go proporcjonaliści [4]. Po drugie, nie da się wziąć pod uwagę wszystkich możliwych konsekwencji określonego czynu, ponieważ z reguły nasze wybory powodują potem długie i skomplikowane łańcuchy wynikania kolejnych konsekwencji, trudne lub wręcz niemożliwie do uprzedniego przewidzenia. W wyniku każdego czynu ludzkiego pojawiają się przecież nowe możliwości postępowania, ich zaś realizacja otwiera następne opcje, te natomiast udostępniają kolejne, i tak w nieskończoność. Nie da się zatem przed dokonaniem wyboru znać wszystkich jego konsekwencji, a branie pod uwagę tylko niektórych jest zawsze operacją arbitralną. Tak więc zarówno niewspółmierność podstawowych dóbr ludzkich, jak i trudność przewidzenia wszystkich konsekwencji wyboru powodują, że ustalanie proporcji wymagane przez proporcjonalizm staje się nieobiektywne i nie może stanowić kryterium moralnie dobrych wyborów [5]. Chociaż zatem proporcjonaliści nie postrzegają siebie jako programowych relatywistów i, co więcej, szczerze ufają w obiektywność swojej metody, to ostatecznie ich poglądy wprowadzają relatywizm w myślenie moralne – relatywizm polegający na rozmywaniu zła przedmiotu aktu w dobru jego wyselekcjonowanych skutków.

Rozwój rozumienia niezmiennych norm

Walka o obiektywność kryteriów moralnych i uzależnienie oceny aktu moralnego nie tylko od celu, ale także od jego przedmiotu [6] prowadzi konsekwentnie do stanowiska, że istnieją czyny, które są złe ze względu na swój przedmiot, a więc niezależnie od celu i okoliczności [7]. Są to wspomniane już czyny przedmiotowo czy wewnętrznie złe, zakazane przez absolutne normy moralne. Proporcjonaliści poprzez próbę zrelatywizowania roli przedmiotu aktu moralnego zanegowali tradycyjną katolicką naukę o czynach wewnętrznie złych i absolutnych zakazach moralnych. Tymczasem katolicka tradycja moralna, chcąc zapewnić skuteczną obiektywną pomoc w dokonywaniu wyborów moralnych, wyraźnie uczy o absolutnych zakazach moralnych – zakazach ujętych materialnie, czyli dotyczących specyficznej treści czy specyficznych wzorców konkretnego ludzkiego postępowania [8].