Uczucia religijne: definicja niedefiniowalnego

Definicja Katechizmu pozostaje na wysokim poziomie ogólności, co umożliwia jednoczesne uwzględnienie wielu aspektów, ponieważ emocje/uczucia są kompleksowymi wzorcami reakcji na bodźce zewnętrzne lub wewnętrzne, bazujące na procesach podkorowych i korowych. Na afektywną sferę naszego życia składa się bowiem pięć czynników: poznawczy, neurofizjologiczny, motywacyjny, ekspresji i uczuciowy.

Do czynnika poznawczego zalicza się percepcję, wspomnienia, przewidywania i oceny, których dostarcza system przetwarzania informacji w odniesieniu do sytuacji, wydarzeń i działań. W skład czynnika neurofizjologicznego wchodzą zmiany rytmu serca, oddechu, ciśnienia krwi, zmiany rejestrowane przez encefalograf, jak również zmiany w gospodarce neuroprzekaźnikami i hormonami.

Układ limbiczny zabarwia wszystkie treści świadomości emocjonalnie; w ograniczony sposób mogą na niego wpłynąć procesy poznawcze zachodzące w korze mózgowej, a przez swoje anatomiczne połączenia z centrami regulacji autonomicznego układu nerwowego w podwzgórzu umożliwia on wzajemne oddziaływanie z procesami wegetatywnymi (psychosomatyka).

Czynnik motywacyjny odnosi się do zależności między emocjami, które zawierają pewną gotowość do działania, a określonymi sposobami zachowania. Są one zakorzenione w stosunkowo stałych dyspozycjach przeżywania, które mogą też być dyspozycjami zachowania i myślenia – czyli tkwią w motywach. Czynnik ekspresyjny obejmuje zarówno mimikę i pantomimę, jak i realizację działań wolitywnych (np. ucieczkę, atak itp.). Czynnik uczuciowy to uświadamiany stan subiektywny, własne przeżycie, odróżniane jakościowo (jako lęk, smutek, radość itd.) oraz ilościowo – w różnej intensywności.

Te pięć komponentów stanów afektywnych przy całym powiązaniu ze sobą tworzy relatywnie samodzielne podsystemy i systemy orientacji osobowości – mogą zachodzić między nimi relacje zgodności, przeciwieństwa lub neutralności, wynikające z pobudzającego lub hamującego oddziaływania na siebie (B. Grom SJ, „Psychologia religii. Ujęcie systematyczne”, WAM 2009).

Religijny charakter uczuć

Lektura Nowego Testamentu w poszukiwaniu tak zdefiniowanej sfery afektywnej człowieka zakończy się fiaskiem. Stany psychiczne, które określamy jako uczucia, dla autorów Pisma Świętego mają trzy charakterystyczne właściwości: są ważnym przejawem życia duchowego; niekiedy są nakazane; mogą być kształtowane i determinowane przez współdziałanie natury z łaską. Przeżywanie radości, wdzięczności, nadziei, pokoju i współczucia jest oznaką uświęcenia, przemiany i nawrócenia.

Niektóre zachowania religijne są nakazane wszystkim chrześcijanom. „W każdym położeniu dziękujcie, taka jest bowiem wola Boża w Jezusie Chrystusie względem was” (1 Tes 5, 18). Nie chodzi tu jedynie o aktywność werbalną, ale o intensywne przeżywanie: „Radujcie się zawsze w Panu; jeszcze raz wam powtarzam: radujcie się!” (Flp 4, 4). Uczucia „religijne” pojawiają się więc w kontekście przeżywania wiary jako „owoce Ducha Świętego” i mają stać się dyspozycjami charakteru „człowieka duchowego”.