Testament Soboru

Dokument o Kościele („Lumen Gentium”) stanowił doktrynalną oś całego Soboru. Jego „miejscem zapalnym” była kwestia relacji biskupów do papieża. Zaproponowano na określenie tych relacji termin „kolegialność”, za którym stało przekonanie, że biskupi są odpowiedzialni nie tylko za swoje diecezje, ale za kierowanie całym Kościołem. Przeciwnicy kolegialności utrzymywali, że stoi ona w opozycji do idei prymatu papieskiego, doktrynalnie wypracowanego na Soborze Watykańskim I (1869–1870). W trakcie kolejnych obrad idea kolegialności została rozszerzona nie tylko na biskupów, ale – w mniejszym stopniu – także na innych duchownych i świeckich.

Te zagadnienia i dokumenty są wyróżnikami Soboru i jego „duchowym testamentem”. Na ich tle pojawiły się inne, nie mniej istotne problemy. Ich analiza jest kluczowa w rozumieniu Soboru, ponieważ wskazuje na jego wewnętrzną spójność i dostarcza narzędzi do jego interpretacji w kontekście Kościoła jako całości. Jedną z takich ukrytych kwestii był stały wysiłek w kierunku modyfikacji relacji pomiędzy „centrum a peryferiami”. Zasada kolegialności była znakiem rozpoznawczym nowego podejścia; dekret za dekretem Sobór z determinacją powierzał coraz więcej autonomii i odpowiedzialności za Kościół strukturom lokalnym – konferencjom episkopatów, konferencjom diecezjalnym, radom parafialnym. Celem Soboru było uświadomienie wszystkim wierzącym odpowiedzialności za dobro Kościoła i podkreślenie, że nie cała władza i autorytet spływa z góry do dołu. Charakterystyczne było również nauczanie o „powszechnym powołaniu do świętości”, które pojawiło się we wszystkich dokumentach.

Zwrot językowy

Najbardziej rzucającą się w oczy rzeczą jest nowy styl, w jaki Sobór wyrażał swoje idee. A jednak ten aspekt jest konsekwentnie pomijany. Przez wieki sobory korzystały z różnych form literackiej ekspresji, zazwyczaj jednak miały charakter prawny, wzorowany na kanonach prawa rzymskiego. Począwszy od nicejskiego (325 r.), sobory działały jak organa prawodawcze, które formułowały ustawy, oraz jak sądy rozstrzygające kwestie sporne. Starano się, aby owe kanony były jak najbardziej jednoznaczne w określaniu, kto jest „w”, a kto „poza” Kościołem oraz kto jest winny, a kto nie. Czasami sobory posuwały się do określenia tych „spoza” jako wrogów także społeczeństwa – skazując ich zarówno na wieczne potępienie, jak i na kary cywilne, z pozbawieniem życia włącznie.

Na Soborze Watykańskim II panował zupełnie innych duch. Był to pierwszy sobór, na którym nie wydano żadnego kanonu i posługiwano się zupełnie odmiennym językiem. Dokumenty nie zawierają nakazów bądź zakazów, ale wskazują ideały. Nie ma w nich języka konfrontacji i ocen, jaki charakteryzował codzienny styl przemawiania Kościoła. Nie chodziło tu jedynie o wrażliwość duszpasterską, ale o zmianę wartości i priorytetów. Ojcom Soboru nie chodziło o wykreowanie nowej ornamentyki dla starego języka, ale o przekazanie w inny sposób nowych treści. Słownik soborowy był bogaty, a terminy dobierane przemyślnie: nie można ich używania uznać za sprawę przypadku czy gustu.

Mamy do czynienia ze słowami horyzontalnymi, jak „kolegialność”, które jest spokrewnione ze słowami równości, takimi jak „lud Boży” i „kapłaństwo wszystkich ochrzczonych”. Blisko nich są słowa wzajemności – współpraca, partnerstwo, dialog i rozmowa. Uderzające jest w Konstytucji o Kościele w świecie współczesnym stwierdzenie, że tak jak świat uczy się od Kościoła, tak Kościół uczy się od świata, w relacji wzajemności. Słowa pokory wskazują na Kościół jako pielgrzyma i podkreślają charakter służebny urzędów w Kościele. Słowa uwewnętrznienia, jak „charyzma”, „natchnienie”, „radość, nadzieja, smutek i ból” – otwierające Konstytucję o Kościele w świecie współczesnym – oraz „godność ludzkiej osoby, ludzkich dążeń czy ludzkiej kultury” oraz „powszechne wezwanie do świętości” znamionują język soborowy.