Prawda: zagraża czy jest zagrożona?

Wewnętrzna więź między wolnością a prawdą

Bezdyskusyjnym faktem jest, że wolność i prawda są dzisiaj traktowane w sposób antynomiczny – jako zjawiska i wartości sobie przeciwstawne, wykluczające się. Czy jednak takie podejście do relacji między wolnością a prawdą nie jest zafałszowaniem związku między nimi? Przecież do istoty człowieczeństwa należy (o czym byli przekonani najwięksi myśliciele począwszy od Sokratesa, Platona i Arystotelesa, poprzez św. Augustyna i św. Tomasza z Akwinu, Kartezjusza i Kanta, a skończywszy na Husserlu i Heideggerze) nie tylko wolność, ale również życie w horyzoncie prawdy. Kardynał Karol Wojtyła pisał: „Właściwa [...] osobie egzystencja jest to egzystencja w prawdzie, w dynamicznej relacji do prawdy”. Dlatego „pragnienie zdobycia prawdy rodzi się już we wczesnych latach życia” (Paul Tillich). To prawda, nie jestem w stanie żyć poza sferą sensu; potrzeba sensu jest bardziej pierwotna i bardziej fundamentalna niż potrzeba prawdy. Jednak rozkwitam naprawdę dopiero wówczas, gdy zakorzeniam się w przestrzeni sensu, która to przestrzeń jest oświetlona przez prawdę. Pisze Tillich: „We wszystkich nas, w sposób jawny czy ukryty, swobodny czy ujarzmiony, tkwi jak zadra permanentna rozpacz z powodu niemożności zdobycia prawdy”.

Rzecz jasna, z faktu, że wolność i prawda są zapodmiotowane w naturze ludzkiej nie wynika jeszcze, że nie istnieje między nimi konflikt. Człowiek współczesny jest przekonany, że konflikt taki zachodzi. Czy jednak wolność i prawda rzeczywiście przeciwstawiają się sobie? Czym jest wolność? Otóż wolność jest brakiem przymusu, opresji, jest swobodą. Ludzka wolność nie jest jednak rzeczywistością niezależną od uwarunkowań; jest zawsze wolnością wcieloną. Czy wolność jest tożsama z wszelką spontanicznością? Nic podobnego! Wolność jest bowiem rodzajem spontaniczności – dynamizmem rodzącym się nie w ciele i psychice, lecz w centrum osobowym człowieka, w ja, w jego – jak mówi Wojtyła – „strukturze samostanowienia”. Jest to aktywność o charakterze duchowym, a mówiąc precyzyjniej – wolicjonalnym. W tym sensie rdzeniem wolności jest autodeterminizm, samozależność. I mimo że ma ona charakter podmiotowy, jest fundamentalną właściwością mojego bytu, jak i „egologiczny” – rodzi się w moim ja, nie jest monadą, lecz rzeczywistością pozostającą w naturalnej więzi z prawdą, godnością, powinnością, miłością itp. Oczywiście mogę odcinać się czy izolować od tych zjawisk, faktów czy wartości. Jednak działam wówczas wbrew logice człowieczeństwa.

A czym jest prawda? O prawdzie mówimy najczęściej w kilku znaczeniach. Przede wszystkim rozumiemy przez nią zgodność myśli z rzeczywistością; prawda to wiedza prawdziwa o rzeczywistości. Mówiąc „taka jest prawda”, myślimy: taki jest stan rzeczy, tak się rzeczy mają – taki jest świat (stworzenie) i mądrość go przenikająca. Człowiek wierzący uznaje istnienie (a poszukujący tego nie wyklucza) źródła tak rozumianej prawdy, czyli wierzy w Prawdę. I zarazem wierzy, że wiedza prawdziwa i dostęp do Prawdy są możliwe dzięki Bożemu światłu. Będąc stworzeniem, posiadając określoną naturę, w tym rozum, człowiek – czy o tym wie, czy nie – jest dzieckiem Prawdy. Prawda jest w nim obecna. W swym rdzeniu jest człowiek związany z prawdą. Jako istota wolna stoi przed wyborem: otworzyć się na prawdę (i Prawdę) albo ją zanegować. Jednak otworzyć się na prawdę to coś więcej niż uznać słuszność jakiegoś poglądu. „W doświadczeniu prawdy chodzi nie tylko o stwierdzenie słuszności jakiegoś poglądu – ale o przyswojenie sobie i przeżycie prawdy w całym jej majestacie i pełni sensu, wyrażonego przez nieskazitelne słowo” (Romano Guardini).