Wyszliśmy spod płaszcza Gogola

Jednak to za jego czasów nadal prześladowano ludzi wierzących.

Rzeczywiście, w tym czasie zburzono na przykład wiele cerkwi i kościołów, które wcześniej były tylko zamknięte. To, co zostało zaczęte w latach trzydziestych, dokończono w latach pięćdziesiątych i później. Chruszczow był człowiekiem pełnym sprzeczności. Jednak to właśnie on podjął krytykę stalinizmu, zrehabilitował częściowo jego ofiary, choć prawdą jest także, że był odpowiedzialny za kontynuowanie represji. Tak naprawdę więc, choć za Chruszczowa stalinizmowi zadano pewien cios, nie udało się go przezwyciężyć, tym bardziej że po nim przyszedł Leonid Breżniew i rozpoczęła się swoista rehabilitacja stalinizmu. Za Breżniewa rozrosła się też biurokracja, pojawiła się mafia, korupcja, wzrosła przestępczość.Co prawda nie jestem specjalistą w tej dziedzinie, ale myślę, że działo się tak dlatego, że Breżniew z tym nie walczył.

Kto był następny?

Następny był Jurij Andropow, były szef KGB. Taka szara eminencja, którą po rosyjsku określa się „szary kardynał”. Rozpoczynając rządy, był już ciężko chory, żył jeszcze około dwóch lat. Wielu komunistów zachwyca się nim; twierdzą, że gdyby Andropow żył dłużej, nie upadłby Związek Radziecki. Trudno jednak powiedzieć, co by było... Potem przez rok rządził schorowany Konstantyn Czernienko. W tym czasie komunistyczna biurokracja dawała władzę starcom, by za wszelką cenę ocalić system.

Wreszcie pojawił się Michaił Gorbaczow.

I zaczął się bardziej stanowczy odwrót od despotyzmu Josifa Dżugaszwiliego. Trzeba oddać sprawiedliwość Gorbaczowowi, że po tylu latach funkcjonowania stalinizmu wreszcie odważył się ujawnić prawdę o nim, nie całą, ale zawsze. Ja osobiście cenię go za jego odwagę.

Czy spodziewał się Pan, że komunizm upadnie?

Nie, nikt się tego nie spodziewał. Było coś diabelskiego w tym systemie, całe społeczeństwo zostało ujęte w kleszcze i totalnie zmanipulowane. Myślę, że doskonale ukazał to Michaił Bułhakow w Mistrzu i Małgorzacie. Woland i jego świta to w mojej interpretacji obraz Stalina i jego popleczników.

Upadek komunizmu był zaskakujący z kilku powodów. Jednym z głównych był fakt, że w Rosji – jak zauważył Puszkin – jedynym „obywatelem” jest państwo. Państwo zawsze było najważniejsze i najsilniejsze. Dlatego reformy zawsze zaczynają się tu odgórnie. Społeczeństwo jako takie jest bowiem słabe. Nigdy niczego ani nie inicjowało, ani nie oczekiwało. Tak jak było za czasów Iwana Groźnego, tak jest i dzisiaj. Najwięcej do powiedzenia mają funkcjonariusze sytemu, prosty człowiek nie może nawet pisnąć.

Wróćmy na koniec do Pańskich zainteresowań naukowych. W Polsce wspomina się Polaków zesłanych na Syberię po powstaniu listopadowym i styczniowym...

Niewykluczone, że pierwsi Polacy przybyli tu już w XVI wieku. W tym czasie wielu Europejczyków, między innymi Szwedzi, Niemcy czy Litwini, w służbie rosyjskich carów penetrowało ten teren. Być może byli wśród nich także Polacy. Na początku XVII wieku, w czasie tak zwanej smuty, kiedy toczyły się walki między Rzeczpospolitą a państwem moskiewskim, na Syberię trafili pierwsi polscy jeńcy wojenni. Potem zesłano tu jeńców z czasów konfederacji barskiej (1768 rok) i powstania kościuszkowskiego (1794 rok). Trudno mi mówić o liczbach, ponieważ nie przeprowadzono na ten temat dokładniejszych badań, wydaje się jednak, że nie było ich wielu.

Najwięcej zesłano tu powstańców z roku 1830 i 1863. Po powstaniu styczniowym na Syberię trafiło co najmniej dwadzieścia tysięcy Polaków. W 1866 roku, by uciec z zesłania, grupa Polaków zorganizowała powstanie. Niestety, upadło, a jego przywódcy zostali skazani. Dopiero po śmierci cara Aleksandra II w 1881 roku został wydany dekret rehabilitujący powstańców z 1863 roku, na mocy którego mogli oni opuścić Syberię. Wielu tak zrobiło, ale część założyła tu rodziny i została na zawsze. Niektórzy pozostawili trwały ślad w historii tej ziemi.

Byli wśród nich wielcy odkrywcy i badacze Syberii, na przykład Jan Czerski i Aleksander Czekanowski. Polacy przyczynili się także do rozwoju gospodarczego tego rejonu, na przykład bardzo znana tu rodzina Jana Koziełł-Poklewskiego. Polscy zesłańcy zakładali browary, produkowali alkohol, byli właścicielami statków parowych, aptek, cukierni.

Pan zajmuje się zesłańcami politycznymi z przełomu wieku XIX i XX.

Dokładnie z lat 1895-1991. Wówczas na Syberię trafili kolejni zesłańcy polityczni. Materiały do pracy zbierałem w archiwach w Irkucku, Tomsku, Krasnojarsku, Czycie, Tobolsku i Moskwie. Analizuję przede wszystkim akta zesłańców politycznych, pomijając skazanych za przestępstwa kryminalne i szpiegostwo. Po upadku reżimu komunistycznego pojawiła się szansa rozszerzenia moich badań. Postępy pracy są jednak spowolnione ze względu na ograniczone środki finansowe. Poza tym niektóre archiwa są nadal zamknięte. Przebadałem już zasoby archiwum w Nowosybirsku. Nie udało mi się natomiast dotrzeć do materiałów zgromadzonych w archiwach Federalnej Służby Bezpieczeństwa, gdzie znajduje się wiele niezbadanych do tej pory dokumentów dotyczących represji także z interesujących mnie czasów. Ma do nich dostęp tylko nieliczna grupa specjalistów

Dlaczego?

Trudno powiedzieć, czego władza się jeszcze boi. Musi przeminąć kilka pokoleń, by nastąpiła prawdziwa zmiana. Ale ja to dobrze rozumiem. I ja – choć wbrew sobie – byłem jednak w komunistycznej partii, wychowywałem się na ideach marksizmu-leninizmu. To z pewnością jakoś odcisnęło się także na mnie. W Rosji – jak pisał Mikołaj Gogol w słynnym opowiadaniu Szynel – „wszyscy wyszliśmy spod tego samego płaszcza”. Ufam jednak, że uda mi się temat zsyłki Polaków na Syberię dokładnie opracować i wydać książkę. Wymaga to jednak jeszcze wiele pracy, a przede wszystkim dotarcia do zamkniętych na razie archiwów i przebadania niedostępnych materiałów.

Tłumaczyła Anna Wesołowska