Białe ukrzyżowanie Marca Chagalla

Marc Chagall, francuski malarz rosyjskiego pochodzenia, urodził się w 1887 roku w małym miasteczku Witebsk, w biednej rodzinie ortodoksyjnych Żydów. Artysta, choć nie kultywował religii przodków, nigdy się jej nie wypierał. Szanował jej obecność w swoim życiu tak bardzo, że wielokrotnie pozwalał się jej ujawniać w malarstwie.

Tora, siedmioramienny świecznik zapalany w szabasowy piątkowy wieczór, tałes – żydowski modlitewny szal, postaci ubogich na ogół i pobożnych Żydów, ich domostwa – to motywy nieustannie pojawiające się na obrazach Chagalla.

Czasem występują samodzielnie, często towarzyszą innym motywom, do dziś traktowanym jako znak szczególny twórczości Chagalla: parze kochanków symbolizującej głębię miłości artysty do żony Belli oraz krowom i rybom, zwierzętom typowym dla małomiasteczkowego środowiska, z którego wywodził się malarz. Oczywiście wszystko to pokazane w oderwaniu od praw grawitacji, co stanowi kolejny znak charakterystyczny malarstwa Marca Chagalla.

1. Na obrazach z lat dwudziestych i początku lat trzydziestych XX wieku wspomniane motywy odzwierciedlają najszczęśliwszy etap życia Chagalla. Artysta wiódł je wówczas w Paryżu, razem z ukochaną żoną i córeczką, dysponując dochodami, jakie zaczął osiągać dzięki twórczości malarskiej.

Jego obrazy z tego okresu pełne są przede wszystkim dowodów emocjonalnego związku z Bellą. Pojawiające się na nich postacie Żydów to głównie reminiscencje wspomnień wczesnej młodości spędzonej w Witebsku. Mimo klimatu biedy, jaki tworzą, wnoszą też swoisty spokój, pogodną zgodę na los, radość w przeżywaniu zwykłej codzienności.

Na początku lat trzydziestych semantyka tych motywów zmienia się jednak, tracąc swą beztroskę. Wrażliwy jako artysta, ale i człowiek Marc Chagall nie mógł przecież pominąć milczeniem tego, co zaczynało dziać się w Europie.

Prześladowanie Żydów, nasilające się wobec nich akty przemocy, tworzenie żydowskich gett stawało się zapowiedzią zbliżającej się tragedii narodu wybranego. W miarę spokojnie żyjący do tej pory wiarą w starotestamentalnego Boga stanął właśnie – nie zdając sobie jeszcze w pełni z tego sprawy – w obliczu kresu swojego świata.

Artysta – niczym prorok – wyraził to na płótnie Samotność z 1933 roku. Obraz znajduje się dziś w Tel Aviv Museum. Niemal całą jego powierzchnię wypełniają dwie postaci. Główny bohater to Żyd okryty tałesem, siedzący w zamyśleniu na tle wiejskiego krajobrazu. Przytrzymywana przez niego Tora wskazuje na charakter snutych przez niego refleksji.

Obok Chagall namalował podobnej wielkości krowę, zwierzę symbolicznie zrośnięte z codziennością wschodnioeuropejskiego, najczęściej biednego żydostwa, dla którego stanowiła ona faktyczną żywicielkę rodziny. Była więc siłą rzeczy znakiem spokoju, niezmienności, a więc i bezpieczeństwa panującego w świecie biednych, żyjących na wsi ortodoksyjnych Żydów.

Artyzm Chagalla sprawił, że mimo pozoru statyczności przedstawionych sylwetek widz wyczuwa w nich napięcie. Obraz ten to pierwsza malarska riposta na powiększający się w Europie chaos, gdzie napaści na Żydów stawały się codziennością, a religia i tradycja padły ofiarą hitlerowskich Niemców czy radzieckich bolszewików. Samotność jest w tym kontekście wyrazem przeczucia o zmierzchu narodu wybranego.