Św. Jadwiga jadała bułeczki, czyli święci schodzą z obrazków

Księże Profesorze, dlaczego życiorysy świętych tak często przedstawiają ich jako osoby pozbawione jakiejkolwiek niedoskonałości czy słabości? Nieraz są one tak „przesłodzone", że aż nierealne, i zamiast przybliżać, jeszcze bardziej oddalają nas od świętych.

Wiele zależy od tego, jakie teksty mamy na myśli, mówiąc o życiorysach świętych. Najstarsze świadectwa o nich to tzw. akta męczenników, czyli protokoły z przesłuchań, które sporządzano podczas publicznych procesów pierwszych chrześcijan. Rzym był państwem zbudowanym na prawie, więc procesy były nie tylko publiczne, ale też skrupulatnie protokołowane. Taki protokół, sporządzony przez cesarskiego urzędnika, chrześcijanie odkupywali albo sami sporządzali w trakcie przesłuchania. Niektóre z nich zachowały się do naszych czasów. Z pewnością nie znajdziemy tam nic „cukierkowatego". Wręcz przeciwnie, mogą one przyprawić czytelnika o dreszcze.

Istnieje także druga grupa tekstów, która powstała mniej więcej w tym samym czasie co akta męczeństwa. Są to tzw. passiones, czyli opowiadania o męczeństwie. Ich autorzy odwołują się niejednokrotnie do wyobrażeń i symboli znanych wspólnocie wierzących. Niektóre motywy wydają się nam wręcz nieprawdopodobne, więc je lekceważymy, a zawierają one często w sobie ukryty przekaz teologiczny. Przykładowo już w Starym Testamencie spotykamy motyw osoby oddanej Bogu, której ogień się nie ima.

Tak jest m.in. w biblijnej historii trzech młodzieńców w piecu ognistym, spisanej w II w. przed Chr., podczas prześladowań Żydów w czasach wojen machabejskich. Motyw taki trafił potem do hagiografii chrześcijańskiej. Przykładem może być męka św. Polikarpa, przedstawiająca go na stosie, na którym ogień nie czyni mu żadnej szkody.

Nie sądzę, żeby autorowi opisu męczeństwa Polikarpa chodziło o przekonanie czytelników, że Polikarp był „ognioodporny”. Ważne było raczej pokazanie Pana Boga jako Tego, który potrafi człowieka ć nawet przez ogień, wybawić z każdej opresji. Polikarp natomiast został pokazany jako chleb (materia Eucharystii!) wypiekany w ogniu cierpienia. Najwyraźniej dla autorów passiones ważny był także motyw dydaktyczny.

Mijali się z prawdą?

Odpowiedź nie jest taka prosta. Średniowieczne koloryzowanie życiorysów związane było nie tylko z pasją dydaktyczną autorów. Trzeba pamiętać, że społeczeństwo było wówczas w dużej mierze niepiśmienne, więc zanim powstała jakakolwiek książka o danej postaci, opowieść o niej przekazywano sobie ustnie. Zdarzało się, że historię taką tworzyło kilka kolejnych pokoleń. Niewiele żywotów świętych powstało tuż po śmierci świętego.

Wyjątkiem jest np. żywot Marcina z Tours. Autor, Sulpicjusz Sewer, napisał we wstępie, że żywot ten był ponoć przedstawiony Marcinowi do swoistej „autoryzacji". Znajdziemy w nim opowieści o tym, jak święty z Tours odstąpił swoją tunikę żebrakowi albo stanął sam przeciwko całej armii barbarzyńców. Rzeczy niesłychane opowiadano także o Bernardzie z Clairvaux. W czasie zwoływania II krucjaty Bernard głosił Słowo Boże, a za nim szli ludzie, którzy mówili: „Widziałem wczoraj, jak Bernard uzdrowił piętnastu, z dwóch wyrzucił demony, a jednego wskrzesił”. To, co o nim mówiono, nijak miało się do tego, co on sam twierdził o świętości”.