Wypalenie zawodowe nauczycieli – czym jest i jak je ograniczać?

Kondycja współczesnej edukacji budzi w ostatnich latach poważne zaniepokojenie. Mamy do czynienia z niekończącą się reformą, będącą w rzeczywistości poligonem doświadczalnym, na którym największe szkody ponoszą podmioty szkolne – uczniowie i nauczyciele. O ile wychowanek jest w centrum zainteresowania, to nauczyciel został „zepchnięty” na margines owej reformy, choć musi być posłusznym wykonawcą decyzji, które nie zawsze są kompetentne.

Największe narzekania w sferze edukacji dotyczą nauczycieli, ich przygotowania, pracy czy wreszcie porażek dydaktycznych i wychowawczych. Szkolenia mające podnieść kwalifikacje dotyczą najczęściej jakości kształcenia, metod aktywizujących czy walki z agresją. Rzadko zdarzają się spotkania poświęcone osobowości nauczyciela, jego szkolnemu stresowi czy wypaleniu.

W wielu przypadkach nauczyciel pozostaje sam na placu boju w owym „poligonie edukacyjnym”: jest niezrozumiany, krytykowany, niedoceniany, a w konsekwencji zaniedbany, nietrudno zatem o syndrom wypalenia zawodowego. Można o nim mówić wówczas, gdy osoby zaangażowane w określone przedsięwzięcie tracą motywację do działania.

Syndrom wypalenia zawodowego

Mianem „wypalenia” określa się stan, na który składają się trzy elementy. Pierwszy polega na wyczerpaniu emocjonalnym; objawia się lękiem, napięciem, zniechęceniem, poczuciem krzywdy, winy, depresyjnością, bezsennością, wrażeniem fizycznego zmęczenia oraz objawami psychosomatycznymi, stanowiącymi próbę fizycznej ucieczki od emocjonalnie trudnej sytuacji. Warto pamiętać, że istotny jest brak wglądu w przyczyny takiego stanu rzeczy^[1].

Drugim czynnikiem wypalenia zawodowego jest depersonalizacja, polegająca na traktowaniu innych osób w sposób przedmiotowy w celu uniknięcia nawiązywania z nimi bliższych kontaktów psychicznych, okazywania współczucia, przełamania poczucia powinności, zajmowania się nimi, co w konsekwencji prowadzi do utraty identyfikacji z zawodem i zaniku poczucia sensu wykonywanej pracy^[2].

Trzeci przejaw omawianego syndromu polega na obniżeniu potrzeby osiągnięć oraz braku satysfakcji z efektów pracy, mimo dużego osobistego wysiłku wkładanego w wykonywane czynności. Doświadczaniu omawianej trudności towarzyszą dwie zasadnicze strategie zachowania: przedłużanie czasu i intensywności pracy pomimo jej małej skuteczności lub systematyczne uchylanie się od obowiązków^[3].

W pracy wychowawczej można wymienić osiem podstawowych objawów wypalenia zawodowego wraz z jego skutkami w pracy edukacyjnej:

1) działanie odtwórcze, które przejawia się nade wszystko brakiem inicjatywy w pracy wychowawczej,
2) zmęczenie pracą i uczniem powodujące zakłócenia w relacjach pomiędzy tymi podmiotami edukacyjnymi,
3) pozorna aktywność prowadząca do wielkiego zaniżenia efektywności wychowawczej,
4) znudzenie pracą objawiające się m.in. zniecierpliwieniem w odniesieniu do wychowanka,
5) schematyzm dydaktyczny charakteryzujący się powielaniem nieskutecznych metod wychowawczych,
6) ucieczka w iluzję dającą namiastkę samorealizacji (marzenia w zderzeniu z rzeczywistością niosą ze sobą frustrację),
7) permanentne narzekanie udzielające się także wychowankowi,
8) postawa kontestacyjna niosąca zagrożenie jednostronnej oceny sytuacji wychowawczych^[4].
 

^[1] C. Maslach, Wypalanie się: utrata troski człowieka, w: P. G. Zimbardo, F. L. Ruch, Psychologia i życie, tłum. J. Radzicki, Warszawa 1994, s. 10.
^[2]H. Przybyła, Psychologiczne koszty zespołu wypalenia zawodowego wśród nauczycieli a kierunki pomocy psychologicznej, w: Zdrowie psychiczne w zawodzie nauczycielskim, red. T. Rongińska, W. Gaida, U. Schaarschmidt, Zielona Góra 1998, s. 23.
^[3] C. Maslach, dz. cyt., s. 10 i nn.
^[4] J. Mastalski, Szkolne interakcje zaburzające skuteczne wychowanie Kraków 2005, s. 15.