Wypalenie zawodowe nauczycieli – czym jest i jak je ograniczać?

Prozdrowotny styl życia

M. Sawicki pisał w swoich rozważaniach trafnie o nauczycielu, iż „bycie nauczycielem jest tajemnicą życia osobowego. Jak każdy dar, można go chronić, wspomagać, rozwijać, kultywować lub przeciwnie” ^[9]. Jakże ważny w tym rozwoju jest styl życia. Niestety, w wielu przypadkach wypalenie zawodowe bierze się z przemęczenia, z toksycznego sposobu życia. Może więc warto zadbać o zdrowotny tryb przeżywania kolejnych dni i nocy. Nie chodzi tylko o odpoczynek czy jakość diety żywieniowej.

Jak pisze H. Wrona-Polańska, „w procesie budowania zdrowia ważną rolę pełni pozytywne wartościowanie zdarzeń i sytuacji (niekoniecznie realistyczne) oraz elastyczność w doborze strategii zmierzających do aktywnego przekształcania sytuacji, jak również samego siebie, polegającego np. na nadaniu sytuacji trudnej innego niż zwykle sensu i znaczenia” ^[10]. Wydaje się, że powyższy postulat staje się wręcz priorytetowy w walce z wypaleniem zawodowym. Umiejętność „przepracowania” w sobie różnego rodzaju problemów to połowa sukcesu w pracy nad własnymi lękami, rozczarowaniami, niekonsekwencjami czy niechęciami. Nauczyciel odczuwający satysfakcję z wykonywanego zawodu musi nauczyć się patrzenia perspektywicznego, w którym twórcze rozwiązywanie problemów stanowi jego istotę.

Twórcze zaangażowanie

Jedną z najgorszych cech nauczycielskich jest stagnacja zawodowa polegająca na braku nowych pomysłów na pracę dydaktyczną i wychowawczą. Odtwórczy nauczyciel staje się wręcz toksyczny zarówno dla swoich uczniów, jak i dla siebie.

Do najważniejszych wymiarów tej odtwórczości należy zaliczyć:

a) brak pomysłów na prowadzenie ciekawych zajęć;
b) brak chęci do podnoszenia swoich kwalifikacji i kompetencji;
c) brak tzw. nowatorstwa pedagogicznego (stałe doskonalenie);
d) brak integralnego podejścia do siebie (zauważanie zarówno dobrych, jak i złych cech);
e) brak wytrwałości w dążeniu do celu;
f) brak inicjatyw w obszarach nauczania i wychowania;
g) brak odwagi wobec nowinek pedagogicznych^[11].

Aby powyższym zjawiskom przeciwdziałać, trzeba na nowo uwierzyć, że można być nowoczesnym, skutecznym i w dobrym znaczeniu oryginalnym nauczycielem. Ta wiara ma przyświecać codziennie, bowiem tylko wtedy można mówić o twórczym przeciwdziałaniu stagnacji w zawodzie nauczycielskim, która generuje wypalenie zawodowe.

Jak więc widać, istnieje wiele mechanizmów, które pozwalają na spowolnienie lub zlikwidowanie procesu wypalania zawodowego nauczycieli. Jedno jest jednak pewne: problem narasta. W szkołach pracuje coraz więcej nauczycieli mających wątpliwości co do skuteczności swojej pracy. Tendencje roszczeniowe ze strony uczniów i ich rodzin sprawiają, że nauczyciele stają coraz bardziej „pod murem”. To z kolei niesie ze sobą coraz mniejszą identyfikację z zawodem nauczycielskim, deformację etosu nauczycieli i problemy z ich tożsamością. Warto o tym pamiętać, bowiem w kolejnych etapach niekończącej się reformy edukacyjnej można zapomnieć o nauczycielu jako istotnym podmiocie procesu dydaktycznego i wychowawczego. Może się wtedy okazać, że syndrom wypalenia zawodowego stanie się nabrzmiałym problemem edukacyjnym.

Niech pointą powyższych dywagacji będą słowa Benedykta XVI, który pisał: „Decydujące znaczenie w procesie wychowania ma poczucie odpowiedzialności – niewątpliwie odpowiedzialności wychowawcy, ale także, w miarę dorastania, odpowiedzialności dziecka, ucznia, młodego człowieka rozpoczynającego pracę. Odpowiedzialnym człowiekiem jest ten, kto potrafi odpowiadać za siebie i za innych” ^[12]. Nauczyciel dotknięty wypaleniem zawodowym nie będzie mógł być w pełni odpowiedzialny za swoje działania, wybory czy postawy.

*****

ks. Janusz Mastalski - Profesor dr hab., dziekan Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie, kierownik Katedry Pedagogiki Ogólnej; wykładowca na Uniwersytecie Pedagogicznym w Krakowie i w Wyższej Szkole „Humanitas” w Sosnowcu. Autor książek: Szkolne interakcje zaburzające skuteczne wychowanie (2005), Chrześcijanin wobec agresji w rodzinie (2006), Modlitwa kapłańska. Zagrożenia i perspektywy (2007), Samotność globalnego nastolatka (2008), Jak dobrze wychować dziecko? (2009).

---

^[9] M. Sawicki, Rozważania o szkole, Warszawa 2005, s. 22.
^[10] H. Wrona-Polańska, Zdrowie jako funkcja twórczego radzenia sobie ze stresem, Kraków 2003, s. 58.
^[11] J. Mastalski, Syndrom wypalenia zawodowego nauczycieli problemem współczesnej szkoły, w: Nauczyciel wobec problemów psychospołecznych, red. N. Pikuła, Częstochowa 2009, s. 57.
^[12] Benedykt XVI, List do diecezji rzymskiej o pilnej potrzebie wychowania, „L’Osservatore Romano” 2008, nr 4, s. 5.