Przez dotyk

WIĘŹ Z tego wniosek, że ciało i cały wymiar cielesności odgrywają bardzo ważną rolę w kształtowaniu się tożsamości człowieka?

Żechowski Oczywiście, nie tylko jednak ciało, ale również myślenie. Młody człowiek odkrywa w pewnym momencie myślenie abstrakcyjne, jeszcze jednak nie umie go swobodnie używać, w związku z tym tworzy najdziwniejsze koncepcje, teorie, czasem naiwne. Intensywnie zadaje sobie pytania: czym jest świat, czym jest życie, kim ja jestem. Dzieje się to w czasie dla młodego człowieka trudnym – okres dojrzewania nie jest procesem szczególnie miłym. Trzeba się pożegnać z dzieciństwem, które zazwyczaj bywa przyjemne i wejść w dorosłość, która choć bardzo pociąga, może się wydawać straszna, wręcz przerażająca. I to dotyczy również ciała – zmieniające się pod wpływem dojrzewania ciało może budzić niepokój, a nawet lęk, ale może być też atrybutem, który pomaga funkcjonować w grupie rówieśniczej.

Uważa się, że chłopcy wchodzący w okres dojrzewania wcześniej niż ich koledzy, są w lepszej sytuacji niż ci, którzy przeżywają dojrzewanie później. Dojrzewający wcześniej stają się przeważnie znaczącymi osobami w grupie rówieśniczej, pełną funkcje przywódcze, mają większe osiągnięcia sportowe, bardziej doniosły głos, są bardziej zauważalni. Inaczej jest z dziewczętami – te, które wchodzą w okres dojrzewania wcześniej, co zaznacza się w ich wyglądzie: powiększają się gruczoły piersiowe, pojawia się pierwsza miesiączka, są w trudniejszej sytuacji. Bywają obiektem zaczepek i szczególnego zainteresowania, chłopcy zaczynają się z nich naśmiewać, pojawiają się nieprzyjemne komentarze i docinki ze strony otoczenia, czasami nawet rodziny, nauczycieli, lekarzy czy nieznajomych osób na ulicy.

WIĘŹ Czy kult wyglądu, propagowany przez współczesną kulturę, ma istotny wpływ na to, w jaki sposób dorastający człowiek postrzega własne ciało?

Żechowski Ten wpływ jest rzeczywiście bardzo duży. W okresie dojrzewania wizerunek własnego ciała ulega radykalnej i szybkiej zmianie. Dojrzewanie zaznacza się przecież także w ciele. Jednocześnie młody człowiek zaczyna intensywnie porównywać się z innymi, tworzy też ideał własnego ciała, do którego stale się odnosi. Ów ideał powstaje w oparciu o to, czego doświadcza w życiu, a także na podstawie wizerunków kulturowych. A we współczesnej kulturze obraz ciała jest mocno wyidealizowany, przy tym ideał zdrowia już dość dawno rozszedł się z ideałem urody. W związku z tym młodzi i nie tylko młodzi ludzie porównują się ze swoimi ideałami, które za swój perfekcyjny wygląd płacą niejednokrotnie bardzo wysoką cenę. Poza tym porównują się z wizerunkami ciał, które w rzeczywistości nie istnieją, są bowiem zmodyfikowane przez rozmaite, standardowe już w tej chwili procedury związane z przygotowaniem materiału do emisji lub druku: wybielania białek ocznych czy zębów, usuwania zmarszczek i przebarwień, dodawania włosów, wyszczuplania i wydłużania nóg itd.

Czasami obraz własnego ciała, jaki ma młody człowiek, jest zupełnie nieadekwatny. Osoba taka może wyglądać perfekcyjnie, natomiast jest przekonana, że ma mnóstwo mankamentów i podejmuje działania, które mają na celu usunięcie tych fantazyjnych braków. I to już jest zaburzenie, u którego podłoża leży niska samoocena i nieakceptacja siebie. Nierzadko młodemu człowiekowi wydaje się, że jeśli zmieni swoje ciało, jeśli będzie lepiej wyglądał, wówczas rozwiążą się wszystkie jego życiowe problemy. I do pewnego stopnia jest to prawdą. Istnieją badania mówiące o tym, jak wskaźnik masy ciała przekłada się na zarobki – im wyższy od pewnej granicy, tym zarobki maleją. Osoby, których wygląd zbliża się do powszechnego ideału urody, łatwiej znajdują pracę, są grzeczniej obsługiwane. Taka tendencja w kulturze pogłębia frustrację młodych ludzi, którzy mają negatywny obraz swojego ciała. Jednak przekonanie, że perfekcyjny wygląd rozwiąże wszystkie problemy, jest oczywiście iluzją.

Ciało i fantomy

WIĘŹ A jak przebiega sam proces tworzenia się obrazu własnego ciała?

Żechowski Obraz własnego ciała to bardzo złożony proces sięgający wczesnego dzieciństwa, ale jednym z jego elementów jest porównywanie się ze skrajnymi wizerunkami – najbardziej idealnymi i najmniej idealnymi. Właśnie na przecięciu tych dwóch osi powstaje nasza skala samooceny, na której umiejscawiamy siebie. Jeśli nastolatek koncentruje się na idealnych wizerunkach ciała, może mieć problemy z akceptacją siebie, ponieważ w przeciwieństwie do większości dorosłych nie ma dystansu do owego ideału, który bywa bardzo wyśrubowany.

WIĘŹ Anoreksja to choroba, będąca skutkiem ubocznym dążenia do tych wyśrubowanych ideałów wyglądu?

Żechowski W anoreksji chodzi o coś innego – ta choroba sygnalizuje potrzebę kontroli nad własnym ciałem i własnym światem psychicznym, a często i otoczeniem. Narzucenie sobie restrykcyjnej diety i wychudzenie daje poczucie kontroli nad swoim życiem – ciałem, rozwojem, psychiką, otoczeniem. Pojawia się lęk i przekonanie, że zaniechanie tej kontroli grozi popadnięciem w chaos i brakiem zdolności do panowania nad swoim życiem.

W grupie ryzyka anoreksji są również osoby, które jako dzieci były otyłe. Nie wiemy dlaczego, czy są to osoby, które mają gorszą regulację ośrodka łaknienia? Czy może są to osoby, które jako dzieci były z powodu swojej tuszy etykietowane, wyśmiewane, wykluczane np. z grupy rówieśniczej? A może z jakichś innych jeszcze przyczyn jedzenie regulowało ważne deficyty emocjonalne i ich emocje?