Prawo czy śmietnik bezprawia?

Ochrona praw nabytych obejmuje również tzw. ekspektatywy, czyli sytuacje gwarancji nabycia określonego prawa po spełnieniu określonych warunków – np. prawo do emerytury. TK stwierdził, że ochrona ekspektatyw jest jednak nieco słabsza od ochrony praw już nabytych i ogranicza się do ekspektatyw już maksymalnie ukształtowanych, czyli takich sytuacji, w których spełniono wszystkie zasadnicze przesłanki ustawowe nabycia określonego prawa. Taka regulacja ma zasadnicze znaczenie w przypadku prawa z zakresu ubezpieczeń społecznych.

Norma prawna stanowiona jest przez prawodawcę po to, by zrealizować konkretny cel przed nią stawiany. Tym samym norma ta zawiera środek, bądź zespół środków, przy pomocy których cel ten jest realizowany. I tu pojawia się kolejny wymóg wobec państwa prawa: cel zakładany przez prawodawcę może być osiągany tylko przy pomocy adekwatnych (proporcjonalnych) do niego środków przewidzianych w stanowionej przez niego normie prawnej.

Zgodnie z zasadą proporcjonalności (miarkowania) konieczne jest zatem zachowanie właściwej relacji między założonym celem działania, a zastosowanymi dla realizacji tego celu środkami. Wybrane do zastosowania środki muszą pozostawać w rozsądnej relacji do zamierzeń, ustawodawca ma zatem obowiązek zastosowania możliwie najłagodniejszego środka, niezbędnego do realizacji obranego, konkretnego celu. Adekwatnie do tego brzmi teza, zgodnie z którą w państwie prawa cel nie uświęca środków, celowość powinna być podporządkowana słuszności, zaś racja stanu racji prawa^[3].  

W polskiej konstytucji wymóg proporcjonalności, poza jego bezpośrednim wynikaniem z wyartykułowanej w art. 2 konstytucji zasady państwa prawa, zapisany został w szczególności w art. 31 ust. 3. Zgodnie z ustanowioną tam normą ingerencje ustawodawcy w sferę wolności jednostki są dopuszczalne jedynie w takim zakresie, w jakim jest to niezbędne dla ochrony bezpieczeństwa lub porządku publicznego, ochrony środowiska, zdrowia lub moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób.

Kolejną zasadą przyzwoitej legislacji jest ustanowienie odpowiedniego okresu vacatio legis, czyli czasu „spoczywania” prawa, okresu dostosowawczego koniecznego przy wprowadzaniu w życie nowych rozwiązań prawnych. W stosunku do ustawy okres ten wynosi co do zasady 14 dni. Przepisy ustawowe, jak i orzecznictwo TK dopuszczają jednak możliwość skrócenia tego 14-dniowego okresu, ale tylko w wyjątkowych przypadkach, tzn. tylko wtedy, gdy przemawiają za tym bardzo istotne okoliczności, lub gdy istota nowych przepisów jest taka, że nie wymagają one takiego okresu dostosowawczego. Ten wyjątek nie obejmuje jednak przypadków, w których nowe przepisy prawne kierowane są przede wszystkim do obywateli. Zawsze w takiej sytuacji wymagane jest odpowiednie, co najmniej 14-dniowe vacatio legis. TK stwierdził także, że w przypadku gdy nowe przepisy dotyczą podatków, działalności gospodarczej, czy też innej ważnej dla obywateli dziedziny, okres dwutygodniowy może okazać się zbyt krótki. Wtedy obowiązkiem ustawodawcy jest ustanowienie odpowiednio dłuższego okresu dostosowawczego. Zbyt krótkie vacatio legis będzie więc pogwałceniem zasad praworządności, a tym samym może stanowić podstawę do stwierdzenia sprzeczności aktu normatywnego z konstytucyjną zasadą państwa prawa.

Omnipotencja złego prawa

Brak respektu dla powyższych zasad przyzwoitej legislacji – zwłaszcza zaś dla określoności prawa i jego proporcjonalności – prowadzi do legislacyjnego bałaganu. Na to nakłada się europejska „moda” totalnej reglamentacji prawnej. Posłowie, miast zajmować się racjonalną nowelizacją podstawowych aktów prawnych, takich jak choćby przywoływane na wstępie prawo wyborcze, zajmują się w sejmowej komisji do spraw Unii Europejskiej np. „projektem rozporządzenia Rady ujednolicającym ustawodawstwo państw członkowskich w zakresie siedzeń w ciągnikach kołowych rolniczych lub leśnych”… To nie żart, tak naprawdę jest.

W ten sposób dochodzi do tego, iż sejm staje się fabryką prawnych bubli, ogrom przepisów generuje bowiem ich kiepską jakość. I tak powstaje błędne koło – przepisy są złe, więc się je szybko i często „poprawia”, efektem są kolejne wadliwe regulacje itd. I tak w 2010 r. sejm uchwalił 232 ustawy, z czego 179 to nowelizacje. Daje to łącznie 18 tys. stron aktów prawnych (licząc w tym także rozporządzenia i umowy międzynarodowe). Czy na pewno potrzeba nam tego aż tyle? Patrząc na sprawy, którymi zajmuje się sejm i sposób ich regulowania, można śmiało odpowiedzieć, że nie.

Przemysław Czarnek - Doktor nauk prawnych, adiunkt w Katedrze Prawa Konstytucyjnego KUL, wykładowca Instytutu Edukacji Narodowej.