Niedzielne pielgrzymowanie po kościołach

Pallotyński Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego po raz kolejny przeprowadził największe w Polsce badania niedzielnych praktyk religijnych. W drugiej połowie 2010 r. każda z ponad 10 tys. parafii otrzymała specjalną ankietę, na której trzeba było podać m.in. liczbę wiernych mieszkających na stałe w parafii oraz liczbę osób, które wzięły udział w niedzielnej Mszy św., a także liczbę parafian, którzy przystąpili tego dnia do Komunii św. Pomiar przeprowadzono tego samego dnia w całym kraju, a jego rezultaty pracownicy ISKK zaprezentowali w ubiegłym tygodniu w warszawskiej siedzibie Konferencji Episkopatu Polski.

Mniej na Mszach św., więcej u Komunii św. Z badań wynika, że od 2008 r. mniej więcej podobna liczba osób uczestniczy w niedzielnych Mszach św. Trzy lata temu wskaźnik dominicantes wyniósł 40,4%, w 2009 r. – 41,5%, a rok temu 41%. Również liczba osób przystępujących do Komunii św. (communicantes) jest bardzo podobna. Rok temu było to 16,4% – raptem o 0,3% mniej niż w 2009 r. i 1,1% więcej niż w roku 2008.

Tak małe różnice (1,5%) uzyskane w trzech kolejnych badaniach prowadzą do wniosku, że mamy do czynienia ze stabilizacją praktyk religijnych. Kiedy jednak na to zagadnienie popatrzymy w perspektywie 20-, 30-letniej, to okaże się, że coraz mniej osób ochrzczonych uczestniczy w niedzielnych Eucharystiach. Spadek jest mały, ale systematyczny.

Dyrektor ISKK ks. prof. Witold Zdaniewicz SAC uważa, że w badaniach dominicantes można zauważyć trzy okresy. Pierwszy to lata 1980-90. W tamtej dekadzie średnia osób zobowiązanych do uczestnictwa w niedzielnych Mszach św. wynosiła blisko 50%. Kolejny okres przypada na lata 1991-2007, kiedy procent dominicantes wahał się w przedziale 43-46%. Trzeci okres zaczął się w 2008 r., wówczas zanotowano najniższy ze wszystkich do tej pory przeprowadzonych pomiarów – 40,4%.

Dwa ostatnie wyniki pokazują wzrost w stosunku do 2008 r., badaczom jednak trudno jest jednoznacznie wyjaśnić, dlaczego tak się stało, podobnie zresztą jak trudno wyjaśnić załamanie sprzed trzech lat. Wśród hipotez objaśniających dołek odnotowany w 2008 r. pojawiła się interpretacja, że w dniu pomiaru była fatalna pogoda. Inna hipoteza wskazywała na spadek spowodowany emigracją zarobkową. Oba wyjaśnienia są dalekie od siebie, ale nie należy się temu dziwić. Ważne jest bowiem to, aby opisując i oceniając zjawiska społeczne, właściwie rozumieć ich istotę. – Materiały, które zbieramy, dają inspirację do stawiania kolejnych pytań. A wyniki, jakie prezentujemy, są weryfikowane przez upływający czas – mówi ks. prof. Zdaniewicz SAC. – Nie można też zapominać, że religijność jest procesem wielowymiarowym i trudno w nim poszukiwać jednoznacznych tendencji. Dlatego, kiedy ktoś na podstawie wyników dominicantes wyciąga wniosek o spadku religijności, to dokonuje nieuzasadnionego uproszczenia – podkreśla dyrektor ISKK i jako przykład podaje wskaźniki przystępujących do Komunii św.

W latach 1980-90 procent communicantes wyniósł od 7,8% do 10,7%. W kolejnym okresie (1991-2007) systematycznie się zwiększał od 10,8% do 17,6%. W ostatnich latach liczba osób przystępujących do Komunii św. oscyluje wokół 16%, co oznacza liczbę ponad dwa razy większą niż 30 lat temu.

Jak wyjaśnić ten fenomen? Zdania wśród naukowców są podzielone. Ks. Wojciech Sadłoń SAC twierdzi, że wzrastającą liczbę communicantes można wytłumaczyć m.in. rosnącą świadomością katolików. Jednocześnie badacz odkrył, że w diecezjach, w których najwięcej wiernych uczestniczy w Mszach św. – mniej osób przystępuje do Komunii św. Natomiast w diecezjach, w których frekwencja na niedzielnych Eucharystiach jest mniejsza, tam ci, którzy już uczestniczą we Mszy św., częściej przystępują też do Komunii św. – Silna religijność wiąże się z dużą „rezerwą” do Komunii św. A to oznacza, że być może jedną z oznak „sekularyzacji” jest zmniejszanie się dystansu do Komunii św. – mówi ks. Sadłoń SAC, zaznaczając od razu, iż jest to teza odważna.

Z kolei Paweł Gierech, analityk danych społecznych z warszawskiego Centrum Myśli Jana Pawła II, na pierwszym miejscu wskazuje na rozwój ruchów i stowarzyszeń katolickich w Polsce jako główną przyczynę powiększania się grupy osób przystępujących do Komunii św. – Ten pluralizm, który pojawił się wraz z transformacją, spowodował, że coraz więcej osób chce w pełni uczestniczyć w Eucharystii – mówi. W ocenie Gierecha wpływ na wzrost communicantes ma także postawa kapłanów, którzy w swoim nauczaniu coraz częściej podkreślają znaczenie przyjmowania Ciała Chrystusa.

Dr Tomasz Żukowski przypomina natomiast, że każdy socjolog powinien być szczególnie wstrzemięźliwy w wyjaśnianiu takiego zagadnienia jak Komunia św. – To nie jest relacja pozioma między ludźmi, lecz wertykalna, tworząca się bezpośrednio pomiędzy człowiekiem a Bogiem – mówi.

Wypada się zgodzić, że w osobistą relację łączącą człowieka z Panem Bogiem nauka nigdy nie będzie w stanie wniknąć. Gdzie więc naukowcy czują się kompetentni? M.in. w badaniach porównawczych prowadzonych w różnych krajach.

Ostatni Europejski Sondaż Społeczny (ESS) przeprowadzony w kilkudziesięciu krajach pokazał, że to właśnie Polacy najczęściej w Europie deklarują uczestnictwo w niedzielnych Mszach św. – Tuż za nami uplasowały się Irlandia i Malta. A kolejne miejsce zajęły Włochy – relacjonuje ks. Sadłoń.

Trzeba podkreślić, że ESS został przeprowadzony w tym samym roku, w którym ISKK odnotował najgorsze wyniki dominicantes i communicantes w historii swoich badań. Polskie media pisały więc o kryzysie, tymczasem media zagraniczne o tym, że to nasz kraj jest „twierdzą” chrześcijaństwa.

– W Polsce dokonała się modernizacja bez laicyzacji społeczeństwa – uważa dr Tomasz Żukowski. – Przez długi czas wiele osób było przekonanych, że będzie to niemożliwe. Znam przypadki polskich naukowców, do których co roku dzwonili zachodni dziennikarze z pytaniem: Czy spadła już u was liczba osób praktykujących? I co roku słyszeli: „nie”. Nasz kraj zachował więc swoją chrześcijańską tożsamość. Ale to nie znaczy, że będzie tak zawsze – przestrzega naukowiec z Uniwersytetu Warszawskiego, autor wielu badań poświęconych sprawom religii.

Jak się zmieniamy, czym się różnimy?

– Migracja ludności ze wsi do miast, wzrost dobrobytu oraz nietrwałości rodzin to procesy, które przekładają się na naszą religijność i sposób jej przeżywania – mówi ks. Sadłoń. W swoich analizach zauważył on też proces zrywania więzi z parafią, co bynajmniej nie oznacza zerwania z Kościołem.

Symptomem tego jest tzw. churching. Polega on na tym, że mieszkańcy dużych miast coraz częściej wybierają sobie kościół według własnych kryteriów – ze względu na księdza, atmosferę. A także ze względu na wystrój czy historyczne znaczenie świątyni.

Z badań prowadzonych przez ośrodki sondażowe wynika natomiast, że churching preferuje młodzież w wieku 18-24 lata. – Po skończeniu studiów wielu młodych przestaje chodzić do Kościoła, ale ok. 35. roku życia część z nich ponownie wraca – wynika z badań sondażowych.

Z kolei badania statystyczne ISKK potwierdzają powszechną obserwację mówiącą o tym, że do Kościoła częściej chodzą panie niż panowie. Na 10 kobiet uczestniczących w Mszach św. jest zaledwie 6 mężczyzn. Jeszcze większe różnice są w przypadku communicantes: na 10 kobiet – 4 mężczyzn. W Polsce kobiety praktykują więc prawie dwa razy częściej niż mężczyźni. Ten trend widać również w innych krajach katolickich. Inaczej jest natomiast w państwach muzułmańskich, gdzie w meczetach dominują mężczyźni.

Wynik dominicantes na poziomie 40% to średnia dla całego kraju. Tymczasem różnice między poszczególnymi diecezjami są znaczące. Nawet trzykrotne. W diecezji tarnowskiej dominicantes wynosi 70,5%, zaś w archidiecezji szczecińsko-kamieńskiej – 25,4%. Najwięcej osób uczestniczy w Mszach św. w diecezjach południowych i wschodnich oraz w pasie biegnącym od Gdańska do Katowic. Najmniej – na ziemiach zachodnich oraz w  archidiecezji łódzkiej i diecezji sosnowieckiej.

Mapa polskiego katolicyzmu nie zmienia się od lat. Jednak procesy dokonujące się w poszczególnych diecezjach są odmienne. I tak przy ogólnym trendzie spadkowym – w diecezjach: tarnowskiej, drohiczyńskiej i łomżyńskiej odnotowano wzrost dominicantes.

Jaki jest więc wniosek generalny z badań ISKK?

– Polska religijność cały czas się zmienia. Przybiera nowe formy i ukazuje nowe potrzeby kontaktu z Panem Bogiem – mówi ks. Wojciech Sadłoń i podkreśla: – Zmiany, jakie obserwujemy, często interpretowane są jako niedostosowanie się Kościoła do czasów współczesnych. Zapomina się natomiast, że najważniejsze jest pytanie o wierność Kościoła. O to, na ile Kościół potrafi być wierny temu, co głosi, nie bacząc na statystyki i na to, jak jest odbierany.