Pięć kroków do uporania się z winą

W psychologii nie mówi się o sumieniu, grzechu, skrusze, natomiast wiele uwa­gi poświęca się poczuciu winy, wstydowi, lękom, potrzebie naprawienia przeszło­ści. Niektóre z pojęć teologicznych są wprost przenoszone na grunt psychologii i odwrotnie, co nie zawsze jest właściwe. Bywa jednak tak, że psychologia dostarcza narzędzi i pojęć do opisania oraz zrozumie­nia zjawisk i procesów duchowych.

Czerpiąc z wiedzy psychologicznej, mo­żemy np. zobaczyć, że pięć warunków do­brej spowiedzi, które w Kościele znane są od wieków, to opis procesu zachodzącego w człowieku po dokonaniu zła. Powstawały one w czasie, kiedy nie było psychologii ani psy­choterapii, ale oparte są na wnioskach z ob­serwacji tego, jak ludzie próbują uporać się z własną winą.

grzech, czy wina?

Człowiek staje wobec zła, którego dokonał. Może mu wtedy doskwierać to, że przekro­czył zakaz. Może też ubolewać nad tym, że okazał się niedoskonały. A może też martwi go, że zawiódł zaufanie Boga? Każda z tych sytuacji jest inna, każda ma swój odpowiednik w terminologii psychologicznej i teologicznej. Warto ją poznać, aby rozeznać to, co dzieje się w naszym wnętrzu. Po pierwsze dlatego, że w biblijnym opisie pierwszego grzechu to nie wokół poczucia winy tylko wstydu rozwija się historia Adama i Ewy. Po drugie dlatego, że wstyd i wina nie są tym samym, nawet je­śli jedno i drugie odczuwamy równocześnie. Kiedy człowiek popełnił zło, mówimy o winie - tak więc wina ma zawsze związek z za­chowaniem. Wina może być obiektywna lub subiektywna. Wina obiektywna to odpowie­dzialność za wyrządzone zło, do której ktoś się może przyznawać bądź nie. Jeśli ktoś do­konał czegoś złego, obiektywnie jest winny, nawet jeśli nie ma z tego powodu żadnego poczucia winy. Wina subiektywna natomiast to wyrzuty sumienia, czyli świadomość, że ko­muś zadało się cierpienie czy pogwałciło się zasady. Grzech tym się różni od winy, że za­wiera przede wszystkim odniesienie do Boga. Przykładowo, jeśli ktoś krzywdzi drugą osobę, to niewątpliwie jest winny, choć stopień odpo­wiedzialności za ten czyn będzie zależał od stopnia świadomości (motywów i konsekwen cji). Ta wina staje się grzechem wówczas, gdy sprawca ma świadomość, że złamał Boże przykazanie. Bez odniesienia do Boga nie ma mowy o grzechu.

poczucie winy, czy wyrzuty sumienia?

Reakcją na grzech są wyrzuty sumienia. Bar­dzo często wyrzuty sumienia mylone są z po­czuciem winy. Tymczasem wyrzuty sumienia mają nie tylko aspekt emocjonalny, czyli wła­śnie owo poczucie, że pogwałciliśmy zasady, które wybraliśmy jako podstawowe dla na­szego stylu życia, ale też aspekt poznawczy, tzn. świadomość po­pełnionego zła i tego, że nie jesteśmy tymi, którymi chcemy być. Poczucie winy w psy­chologii traktowane jest jako złożona emo­cja społeczna, gdyż wiąże się z naszym wyobrażeniem tego, co inni mogą myśleć i czuć wobec nas. Ma wymiar społeczny, bo powstała w wyniku socjalizacji kulturowej (wychowania do wła­ściwego funkcjonowa­nia w grupie społecz­nej). Psycholog powie, że poczucie winy służy przestrzeganiu norm społecznych, ponie­waż hierarchia wśród istot ludzkich jest czymś powszechnym, pra­wie uniwersalnym - nie ustanawia się jej jed­nak przez walkę, ale symbolicznie. Człowiek przestrzega zasad, bo nie chce się narazić na wstyd albo obawia się kary. Z naturalistyczne-go punktu widzenia poczucie winy wytworzyło się po to, by ludzie czuli się źle, kiedy łamią normy, kiedy sprzeciwiają się społeczeństwu, kiedy zadają innym cierpienie.

W poczuciu winy lęk przed karą (lęk spo­łeczny) współwystępuje ze wstydem. Sam wstyd nie wystarczy, by mówić o poczuciu winy. Mogę np. wstydzić się, że nie udało mi się wykonać jakiegoś zadania, ale nie mam poczucia winy, bo zrobiłem wszystko, co w mojej mocy, by to zdanie wypełnić. Podobnie ktoś może obawiać się kary za swój czyn, a nie mieć żadnego poczucia winy. Poczucie winy mamy wtedy, kiedy nie jesteśmy wier­ni sobie, wstyd odczuwamy wtedy, kiedy nie jesteśmy takimi ludźmi, jakimi - naszym zda­niem - chciałoby nas widzieć społeczeństwo, bez względu na to, kim mielibyśmy według niego być. Badania psychologiczne pokazują że dzieci poniżej 12 lat są w stanie jasno od­różniać wstyd od poczucia winy, ale oceniają to w zależności od kontekstu zdarzenia. Jeśli szkodliwe działanie było zamierzone, dzieci uważały, że osoba, która je spowodowała, bę­dzie miała poczucie winy, natomiast jeśli był to wypadek, starsze dzieci uważały, że sprawca nie będzie miał poczucia winy.

Poczucia winy nie można traktować jako samoistnego wyznacznika grzechu. Ktoś może mieć neurotyczne poczucie winy - czuje się odpowiedzialny za zło, którego w ogóle nie dokonał. Nie popełnił grzechu, ale ma poczu­cie winy; w języku religijnym powiedzieliby­śmy, że ma skrupuły.

Bywają też sytuacje, kiedy ktoś wyrządza zło - obiektywnie jest więc winny - ale nie ma poczucia winy. W skrajnych sytuacjach osobę, która wyrządzając krzywdę, nie ma poczucia winy, nazywamy psychopatą i uważamy jej zachowanie za objaw zaburzeń psychicznych.

U osoby dojrzałej religijnie i emocjonalnie w reakcji na grzech pojawić się powinny zarów­no poczucie winy, jak i świadomość złamania Bożego przykazania. To właśnie są wyrzuty sumienia. Rachunek sumienia powinien więc polegać z jednej strony na analizie swojego poczucia winy, przyjrzeniu się, czy ono rze­czywiście pojawia się na skutek popełnionego grzechu, czy też na skutek np. presji otocze­nia; z drugiej zaś na zapytaniu o moje działa­nia, które inni uznają za grzech, a we mnie nie budzą poczucia winy. Dobrze jest się zastano­wić, z czego wynika ta różnica ocen. Można o tym porozmawiać ze spowiednikiem.