Kultura gestu i słowa Jana Pawła II

Nie dziwi zatem, że odczytując znacznie gestów, nie czynimy tego tak, jakbyśmy spostrzegali za nimi jakieś psychiczne fakty. Odczytujmy na przykład gniew albo radość w samych ludzkich gestach. One nie  k a ż ą  nam  m y ś l e ć  o gniewie czy radości, one  s ą  samym gniewem, samą radością. Poprzez gesty ciało staje się myślą lub intencją, którą oznacza^[5]. Oto ważny punkt niniejszych rozważań. Spróbujmy w jego świetle spojrzeć na styl duszpasterskiego oddziaływania Jana Pawła II.

[…]

Można zaryzykować tezę, że poetycki pogląd na świat stanowił podłoże wszystkiego, co Jan Paweł II ujawniał i przedstawiał jako namiestnik Chrystusa. Młody Karol Wojtyła zawierzył słowu literatury - i nigdy już nie utracił fascynacji poetyckim sposobem istnienia. Jan Paweł II ukoronował swój pontyfikat teologicznym poematem medytacyjnym^[6] Tryptyk rzymski. Światopogląd Karola Wojtyły–Jana Pawła II przesycony był doświadczeniem artystycznym i dopiero w perspektywie tego doświadczenia można go zrozumieć. W centrum owego lirycznego przeżycia odnajdujemy właśnie motyw spojrzenia-widzenia. Oznacza on nie tylko spojrzenie jako takie, ale także szerzej pojęte widzenie będące ważnym sposobem poznania, przenikania osobowej sfery obecności Boga, gdzie komunikacja pozasłowna nie traci ważności. Strefa ta wzbogaca i uwypukla poszczególne funkcje języka, zwłaszcza te ekspresywne, konotatywne, fatyczne i poetyckie. Nie należy przeto sprowadzać jej roli do „towarzyszenia” słowom – ona sama staje się jakby nowym słowem, uwyraźnia to, co ginie w gąszczu przekazów ściśle językowych. Poza słowami pozostają przecież treści, które trudno jest dyskursywnie wyeksponować.

Być może więc, ukryta w mowie empirycznej, istnieje mowa drugiego stopnia, jak nazywał ją Merleau-Ponty^[7], gdzie - jak w malarstwie - znaki prowadzą nieokreślone życie barw, gdzie znaczenia nie wyzwalają się z wymiany między znakami. Pewne sytuacje egzystencjalne (również natury duchowej czy religijnej) domagają się wprost milczenia, znaczeniowej ciszy, podkreślanej jedynie „mową ciała”. Na przykład w chwilach mistycznej ekstazy niejako znikają czas i przestrzeń, konieczne jest bowiem uniezależnienie się od tych kategorii, aby można było swoją ludzką wolę zharmonizować z wolą Boga.

To duchowe „stopienie” nie może jednak prowadzić do pomieszania substancji, gdyż Bóg pozostaje Bogiem, a człowiek człowiekiem. Istnieją jednak drogi wskazania na to, co w „oceanicznej ciszy”^[8] przeżywa mistyk. Wielcy nauczyciele mistyki, jak św. Bernard z Clairvaux, Hugon ze św. Wiktora czy św. Jan od Krzyża, przekonywali, że ten, kto nie doznał zjednoczenia duszy z Bogiem, nie może wiedzieć, czym ono jest; ten zaś, kto doświadczył tego rodzaju wewnętrznego aktu, nie jest w stanie go opisać. A jednak próbowali oni za pomocą słów przybliżać doświadczenie „duchowych zaślubin” i przynajmniej sugerowali - w nieporadnym niekiedy, artystycznym języku - niezwykłe wymiary owego nader osobistego doświadczenia.

Powyższy paradoks wydaje się zrozumiały, kiedy uświadomimy sobie tajemnicze źródła poetyckich wypowiedzi mistyków. Zmagają się oni ze słowem, ponieważ ekspresja jest naturalnym dążeniem ich natury intelektualnej, a potencjał ich ducha znajduje ujście w sztuce. W artystycznej kreacji pojawiają się odczucia podobne do tych, których źródłem jest numinosum. Doświadczenie estetyczne, numinotyczne i mistyczne łączy pewne podobieństwo formy poznania, która się w nich realizuje - w sztuce, podobnie jak w doświadczeniu religijnym i mistycznym, nie ujmuje się istoty, lecz tylko istnienie. Dzięki temu sfera poetyckiej ciszy, wyartykułowana w słowie, stanowi najbardziej doskonały wyraz niewyrażalnego. W Pieśni duchowej św. Jan od Krzyża często posługuje się zaimkiem przysłownym „tam” (hiszp. allí), gdyż zaimek ten dysponuje prawie magiczną mocą uwalniania człowieka z uwikłania w czas i przestrzeń. Wskazuje wszak na przestrzeń odległą, niewyraźną i otoczoną sekretną aurą, a zarazem tkwiącą głęboko w świadomości mówiącego; konkretną, bo istniejącą naprawdę, ale niedającą się opisać ^[9].

Podobnie czynił Jan Paweł II. Wiedział, że nie można jednoznacznie wyrazić doświadczenia mistycznego, niemniej jednak - w języku poetyckim - można przynajmniej sugerować jego niezwykłą intensywność. Religia i sztuka wiążą się bowiem ze sobą. Poeci nadają formę i kształt materii świata. Nie odtwarzają rzeczywistości, lecz próbują przekształcać ją w taki sposób, by mogła odnosić do Boga. Papieskiego spojrzenia-widzenia nie należy jednak rozpatrywać w perspektywie czysto estetycznej, lecz w horyzoncie kapłaństwa pośredniczącego między Bogiem a ludźmi. Kapłańskie powołanie zobowiązuje do intensywnego uprawiania „życia duszy”, do religijnej kontemplacji. Poezja Karola Wojtyły–Jana Pawła II to nie tylko słowa czy układane zdania, ale przede wszystkim to, co je spaja i łączy i co - w sensie Leśmianowskim - nadaje im rytm, intonację i melodię, które są echem tchnienia Ducha. Spoiwem tym jest głęboka duchowość Papieża. Wszystko, co wypływa z takiego źródła, staje się modlitwą, która od strony formy bliska jest poezji - pięknemu mówieniu bądź pisaniu^[10]. Nie dziwi przeto, że Jan Paweł II nigdy nie rezygnował z poetyckiego widzenia; w ten sposób nie tracił z oczu tego, że wszystko, co Bóg stworzył, było dobre^[11], że ma sens i wartość i że Stwórca wciąż przekazuje ludziom tę niewiarygodną wieść, głównie - choć nie tylko - w znakach realnej rzeczywistości. To one do nas mówią, wzbudzają twórcze impulsy, zachęcają do ponawiania wysiłku widzenia.

Odpowiedzią człowieka na tę „Bożą aktywność” jest spojrzenie (Papież najczęściej stosuje termin „widzenie”) poszukujące Boga. Moc poznawcza tego spojrzenia bywa jednak krucha, jest ono narażone na pęknięcia i zranienia. Można je porównać do kładki przerzuconej nad górską przepaścią. Łączy z Bogiem, ale zarówno On pozostaje Stwórcą, jak i ludzie pozostają Jego stworzeniami. Więź nie tyle usuwa dystans między nimi a Bogiem, ile raczej jest stałym urzeczywistnieniem chęci wzajemnego zbliżenia się. Pozostajemy bowiem na swoich miejscach, ale wewnętrzna odległość kurczy się, gdy zjawia się obopólna miłość.

W taki właśnie sposób przebiega ów proces widzenia, zawierający w sobie zadziwienie naturą, moc sztuki, ofiarę poczynioną z miłości i w imię miłości, uobecnianą w geście niesienia Chrystusowego krzyża, jak też ucałowania ziemi.

[…]